.

..

ºº

.

EN LOS LIMITES DE LA REALIDAD

↑ Grab this Headline Animator

lunes, 27 de febrero de 2012

MANUAL DE USO DE HIERBAS MEDICINALES DEL PARAGUAY



MANUAL DE USO DE HIERBAS MEDICINALES


DEL PARAGUAY










! PRIMERA PARTE


PEHENGUE PETEÎ HÂ


Introducción


Ñe’ê ypy


El uso de las plantas medicinales en América y en Paraguay


Pohâ ñana jeporu Américape ha Paraguáipe.


! SEGUNDA PARTE


PEHENGUE MOKÔI HÂ


Clasificación de las plantas en función de sus virtudes medicinales.


Mba’épepa iporâ peteîteîva umi pohâ


1. Plantas que actúan en problemas del aparato digestivo y del metabolismo.


Pohâ iporâva tembi’u ombojy porâ haguâ ñande py’ápe.


2. Plantas que actúan a nivel de corazón, de la circulación y de la sangre.


Pohâ korasômegua ha ñande ruguy okorre porâ haguâ.


3. Plantas que actúan en problemas de la piel.


Pohâ iporâva ñande pire rehegua mba’asýpe .


4. Plantas que actúan a nivel del aparato urinario y genital.


Pohâ iporâva ty rape ha jekuaruhápe Guarâ.


5. Plantas que actúan sobre los músculos y las articulaciones.


Pohâ iporâva tajygue ha kangue oajuhápe guarâ.


6. Plantas que actúan en enfermedades nerviosas y dolorosas.


Pohâ tasy mbogueha ha nervioguiguápe guarâ.


7. Plantas útiles en enfermedades respiratorias.


Pohâ iporâva mba’asy pytu rape Reheguápe.


8. Plantas que actúan en procesos infecciosos.


Pohâ iporâva mba’asy oñembyaívape guarâ.


! TERCERA PARTE


PEHENGUE MBOHAPY HÂ


Preparación de las plantas medicinales


Pohâ ñana mbosako’i rehegua.


" Tés


Umi té rehegua


• Tisanas


Hykuesêva


• Infusión


Jaitykuáva


• Decocción


Ojýva ytakúpe


• Maceración


Oñemachaka ha oñemohu’ûva


" Jugos


Hykuere


" Baños


Jahurâ


CONTENIDOS


KO KUATIÁPE OÎVA


" Cataplasmas


Pire arigua


" Ungüentos


Ojehe’a ha oñeamasáva


" Gárgaras


Ahy’oheirâ


" Inhalaciones


Pytuhê rupigua


" Enemas o lavativas


Tyekuepyheirâ


! CUARTA PARTE


PEHENGUE IRUNDY HÂ


Términos médicos más utilizados


Ñe’ê mba’asy rehegua ojeporuvéva


! QUINTA PARTE


PEHENGUE PO HÂ


Plantas medicinales más utilizadas en Paraguay y sus propiedades


(Denominaciones unificadas en el uso popular)


Umi pohâ ñana ojeporuvéva Paraguáipe ha mba’épepa iporâ


1. Achicoria


2. Ajenjo


3. Albahaca


4. Aloe Vera


5. Amargón


6. Amba’y


7. Anís


8. Arasá


9. Batatilla


10. Berro


11. Boldo


12. Borraja


13. Burrito


14. Cangorosa


15. Cardo Santo


16. Cedrón


17. Ceibo


18. Cepacaballo


19. Cola de caballo


20. Culantrillo


21. Eneldo


22. Eucalipto


23. Granada


24. Hierba Lucero


25. Hinojo


26. Jaguarete ka’a (Carqueja)


27. Jaguarundy


28. Ka’are


29. Kapi’i kati


30. Karanda’y


31. Koku


32. Kuratu


33. Lino


34. Llantén


35. Malva


36. Manzanilla


37. Marcela (Jateí ka’á)


38. Mburucuyá


39. Menta


40. Naranjo


41. Ñandypa


42. Ñangapiry


43. Orégano


44. Ortiga


45. Para para’i


46. Perdudilla


47. Perejil


48. Poleo


49. Romero


50. Ruda


51. Salvia


52. Sauco


53. Sen


54. Siete Sangrías


55. Tapekue


56. Tarope


57. Tilo


58. Tomillo


59. Toronjil


60. Verbena


61. Ysypo milhombres


62. Zarzaparrilla


Bibliografía


Umi kuatiañe’ê pohâ ñana rehegua


1


PRIMERA


PARTE


PEHENGUE


PETEÎ HÂ


Estas palabras están destinadas a saber por qué hicimos un Manual de Hierbas


Medicinales y para qué sirve.


Lo hicimos porque la salud de la gente no está bien... Esto se debe a que cada vez es más


difícil curarse en los hospitales públicos, no hay dinero... no hay remedios... y en muchos casos, los


hospitales están muy lejos... pero las enfermedades siguen...


Muchas veces, creemos que los yuyos son cosas de antes... que ya no sirven. Otras veces,


no sabemos bien cuál es la hierba apropiada. Nos hemos olvidado un poco...


Sin embargo, curar con las hierbas, es un arte milenario que recibe el nombre de Fitoterapia.


Cada vez, se habla más de ella como una auténtica Medicina diferente, alternativa, que tiene sus


propias reglas, sus métodos. No es incompatible con la medicina de los doctores, sino que se


combinan.


La Fitoterapia, tiene muchos beneficios:


• Los remedios son fáciles de conseguir en nuestra propia casa o en el vecindario o en la


vendedora amiga.


• su efecto es más prolongado y constante y no tiene consecuencias tan graves como los


remedios de los hospitales. No producen dolor de estómago, ni de cabeza.


• Son gratuitos o los podemos comprar en el mercado a muy bajo costo.


• Se pueden tomar con las bebidas acostumbradas como el mate y el tereré.


• Tienen nombres que sabemos en nuestra lengua materna, el guaraní.


• Uno mismo puede cultivar o recoger las hierbas y estar en contacto con la Naturaleza, que nos


da tantas cosas buenas... de paso, volvemos a sentirla, a valorarla y cuidarla por que ella, a su


vez, cuidará de todos nosotros.


• Muchas especies de plantas producen y acumulan en su organismo algunas sustancias


químicas, conocidas como “principios activos”, que son beneficiosas para curar enfermedades del


hombre y de otros seres vivos.


Lo más importante: uno mismo o una persona querida como nuestra madre o algún familiar,


preparará las hierbas para convertirlas en remedios... cada uno de nosotros podrá tocarlo, colocarlo


en sus manos y sabrá qué está incorporando a su propio cuerpo. No es una conducta automática


como comprar el remedio, tomarlo y esperar que indefectiblemente nos haga bien...


En la Fitoterapia hay que poner lo mejor de nosotros, el corazón, la fé y todos nuestros


conocimientos para curarnos. Preparar los remedios de yuyos, nos hace responsable de nuestra


salud y en consecuencia, poco a poco iremos teniendo un estilo de vida más sano.


El Sol, una energía para más Vida...


Algo especial deseamos destacar... la Fitoterapia tiene un valor agregado: al energía solar. En


efecto, ella está presente en las hierbas frescas y también en las secas. De acuerdo con las


costumbres campesinas, las hierbas se deshidratan con el calor del Sol. Desde hace ocho años,


nuestra Fundación promueve el uso de la energía solar en diversos programas de desarrollo


campesino, en la perspectiva de la lucha contra la pobreza y la protección del Medio Ambiente. En


ellos se procura llevar a la práctica las recomendaciones del Programa Solar Mundial que aconseja


emplear fuentes de energías limpias y renovables como la solar, y las tecnologías que derivan de


ellas. En ese sentido, secaderos pequeños, medianos y grandes, directos e indirectos, permitende


manera muy práctica, secar las hierbas y conservarlas para contar con una Farmacia natural en


casa.


INTRODUCCION


ÑE’Ê YPY


La Farmacia en casa.


Consejos para el uso y consumo de plantas medicinales.


# Es necesario conocer bien las plantas a utilizar.


# Es importante utilizar plantas secas con menos de dos años de envasado.


# El etiquetado de las plantas debe contener nombre y procedencia de la planta, año de


recolección, propiedades, forma de uso, entre otros datos importantes.


# Para conservar las plantas medicinales secos, es recomendable utilizar frascos de vidrio, bolsas


plásticas o bolsas de cartón y almacenarlas en un lugar fresco y seco., protegidos de la luz.


Un libro para usar todos los días.


En este Manual, les presentamos sesenta y dos hierbas, que se consideran las más


empleadas. Hacemos una descripción para saber cómo es cada remedio, se indica con precisión


para qué se puede usar y la manera de hacerlo. Unos pequeños dibujos facilitan la comprensión. Un


listado más general, reúne a todas las hierbas que sirven para curar una infección o una gripe...


También, podrán encontrar las palabras más usadas en la Fitoterapia y en la Farmacia tradicional y


saber de qué se trata cada cosa. Un cuadro nos brinda una visión general, para ubicarnos con


rapidez y no equivocarnos. El tamaño de este Manual está pensado para un empleo constante y por


lo tanto, para que se coloque en el bolsillo del delantal o en el bolso... para que siempre esté al


alcance de nuestra mano.


Saberes que se renuevan.


Curar con las plantas es tan viejo como la misma gente. Los antiguos pobladores de nuestra


tierra, nuestros antepasados, sabían hacerlo muy bien y por ello, tenían una gran


fama....posiblemente porque el clima favorecía el desarrollo de las plantas.


Al conocimiento de los guaraníes se agregaron las prácticas de los sacerdotes que vinieron


con los conquistadores españoles. Así resultó un arte de curar que fue muy apreciado y efectivo


durante muchos siglos. Vinieron muchos investigadores a ver cómo se curaba con las plantas y


cuáles podían servir para sanar las enfermedades de los europeos...quedaron tan sorprendidos y


agradecidos que les pusieron nombres en latín, la lengua de los sacerdotes y en guaraní, la de los


habitantes de esta tierra. Cada familia pasaba sus conocimientos a los más jóvenes y así es que


desde muy temprana edad, sabían cómo encontrar remedio a sus problemas de salud. Todo se


hacía muy naturalmente, no había escuelas con edificios, ni banderas....ni uniformes. Las lecciones


se pasaban de boca en boca... y en la lengua materna. Estaba incorporado a la vida de todos los


días... sabían cómo limpiarse los dientes sin cepillo y dentífrico espumoso como hoy en día... lo


hacían de otra manera... igualmente, como la higiene personal, sin malos olores. Todo estaba al


alcance de la gente.


Por ello, recuperar esos conocimientos que nos hicieron famosos en tantos lugares, es


recuperar una herencia muy rica... como una "casa" de sabiduría, de la que nos podemos sentir muy


orgullosos, cuando hay tantos problemas. Esto ayuda a equilibrar la balanza de nuestro espíritu. Hay


otras riquezas, que son las del Espíritu...


A todo esto se puede aplicar la palabra "tradición". Medicina tradicional y Farmacia tradicional,


quiere decir lo que se mantiene vivo desde el pasado, un tronco por el cual circula con fuerza la


vida... y con las mismas palabras que usaron nuestros abuelos. Sin embargo, para que todos


comprendan, este Manual se escribió también en castellano. Habrá muchos que van a comparar las


palabras, pero no se trata de eso. Cada lengua tiene una forma especial. Hay que respetar a todas y


aprender a convivir con ellas. Actualmente, muchos orientales viven en nuestro país y usan


remedios naturales.


El contenido de este Manual, nos permite comprender que podemos seguir aprendiendo


siempre, a lo largo de toda la vida... podremos comentarlo con nuestros vecinos y compañeros de


trabajo y así ir complementando poco a poco... como un saber recuperado y enriquecido con el


apoyo de todos... Seguramente nos sentiremos mejor al comprobar que tenemos cosas buenas y


que podemos seguir haciéndolas.... si hacemos esto, podremos hacer otras cosas más, en forma


solidaria, para solucionar los problemas básicos de nuestra comunidad.


Algo muy importante, cuando se conoce, se ama con fuerza. En consecuencia, sabiendo


que muchas hierbas se pueden cultivar, podemos hacerlo para curarnos a nosotros mismos.


Podremos dedicar uno o dos "tablones" de nuestra huerta a cultivar hierbas medicinales. Eso nos


permitirá hacer después nuestro propio botiquín y con el tiempo, cultivar para otros y vender nuestro


producto. Una forma muy buena de aprovechar las posibilidades de nuestra tierra.


Las personas ancianas o no, que curan con estos remedios, fueron las que brindaron su


conocimiento. Ellas poseen una sabiduría que debemos respetar y valorizar. Paraguay tiene una


población, en su mayoría joven y cuidar esas personas, es cuidar nuestra memoria y nuestro futuro.


La madurez y la ancianidad son etapas naturales de la vida y si integramos a esas personas


podemos aprender, trabajar y cuidarnos mejor.


Este Manual nació de la necesidad de las mujeres campesinas que deben vender sus hierbas


en el Mercado. Viene a llenar un vacío porque ellas cultivan la huerta y curan a sus hijos... saben


cómo acariciar la tierra para que produzca... El Manual tiene la finalidad de aumentar el


Conocimiento, para la Salud y a la vez, abrir muchas puertas para conseguir en las hierbas


medicinales un camino para encontrar trabajo y salud.


Por ello, lo nuevo es la actitud frente a la Fitoterapia, que integra los viejos saberes


conservados en la cultura paraguaya con las nuevas tecnologías de la educación y de la


comunicación, así como el uso de energías limpias y renovables para el Desarrollo Humano


Sustentable.


Este Manual fue realizado con el amor que implica nuestro compromiso, manifestado en


nuestras realizaciones, desde hace varios años en los Proyectos de Microempresas de Mujeres


Campesinas y Farmacia Alternativa con Aprovechamiento de la Energía Solar, en el


Departamento de Caaguazú.


A todas las mujeres campesinas que producen, venden y utilizan las hierbas medicinales, les


ofrecemos el testimonio de nuestra gratitud y las invitamos a consultar este Manual y seguir


trabajando, con esperanza en nuevas realizaciones que nos permitan aprender a lo largo de toda


la vida... y compartirlo con los que tenemos más cerca.


De corazón,


María Stella Cáceres A.


Directora Ejecutiva


Fundación Celestina Pérez de Almada


Asunción, junio de 2001.


Al igual que en otras partes de la Tierra, los indígenas americanos buscaban afanosamente


un remedio para aliviar sus dolencias y curar sus enfermedades.


Para ello, recurrían a la Naturaleza prodiga, que les ofrecía una gran variedad de plantas


cuyas propiedades terapéuticas sentaron la base de su medicina, que se ha mantenido durante


siglos, sin que los conocimientos científicos del presente puedan prescindir de ello.


Cuando Colón llegó a América se sorprendió, tanto por la presencia de hombres, como de


enormes arboles muy verdes y frutas jugosas, pero los remedios empleados en la lucha contra la


enfermedad no eran en general muy diferentes a los que se usaban en culturas paralelas del viejo


Continente, es decir, una mezcla de hechicería, oración y empleo racional de ciertos medicamentos


de origen natural. A modo de ejemplo, algunas plantas utilizadas por estos pueblos fueron: la hoja de


Coca, utilizada contra los vómitos, en diarreas y como estimulante; la raíz de Zarzaparrilla,


empleada principalmente como depurativo; la hoja de Maíz, útil como cicatrizante; la raíz de


Ipecacuana, utilizada por los pobladores de Brasil en las diarreas producidas por las disenterías


tropicales y la famosa corteza de Cinchona, empleada para combatir las fiebres.


Uno de estos pueblos indígenas son los Guaraníes, que antes de la conquista española,


vivían en toda la zona central y meridional de Sudamerica, ya que se extendieron desde los Andes


hasta la costa del Atlántico y desde las Guayanas hasta el río de la Plata. Actualmente están


constituidos por numerosos grupos, que habitan en zonas de Brasil, Paraguay, Uruguay y Argentina,


que comparten una cultura y una lengua común derivada de la rama lingüística tupí.


Cuando los españoles llegaron a territorio guaraní en busca de oro, como oían a los indígenas


decir “guaraní”, que en este idioma significa “guerra”, les dieron ese nombre, aunque en realidad


ellos se llamaban “carios”.


Los guaraníes conocieron plantas de efectos narcóticos, euforizantes y entorpecientes. El Dr.


Dionisio González Torres, en su obra “Cultura guaraní” dedica a este tema un importante e ilustrativo


capítulo donde se detalla una increíble variedad de plantas que él denomina psicotrópicas, de las que


los guaraníes no habían hecho jamás uso para el normal desarrollo de su vida social, familiar e


incluso individual.


El conocimiento que los guaraníes tenían de las especies vegetales, era tan extenso y


profundo, que es una de las lenguas que más términos ha aportado a la nomenclatura botánica,


afirmando el Dr. Juan J. Soler que la clasificación binaria (género y especie) que tanta fama dio a


Linneo, ya la conocían los guaraníes.


Conocían una gran diversidad de plantas medicinales y también de las afinidades entre


algunas de ellas y el antagonismo entre otras, por lo que supieron aplicarlas correctamente. Entre


las plantas utilizadas por este pueblo destacamos: el leño de Quassia, la semilla de Nuez vómica, la


raíz de Ipecacuana, la hoja de Jaborandi, la Yerba Mate y la semilla de Guaraná.


En la actualidad, en los diccionarios y vocabularios científicos paraguayos se registran más de


700 géneros y más de cuarenta familias botánicas de origen guaraní.


La mayor parte de las plantas medicinales son originarias de nuestros bosques, campos y


esteros y se las denomina “nativas”, tales como mburukuja, tapekue, aguapé puru’â; muchas de ellas


ya eran conocidas y utilizadas por los indígenas antes de la llegada de los europeos al continente


EL USO DE LAS PLANTAS MEDICINALES EN AMERICA Y EN PARAGUAY


POHÂ ÑANA JEPORU AMERICA HA PARAGUAIPE


americano. Otras especies, tales como manzanilla, kuratû, romero, eneldo, hinojo, son “introducidas”


o “exóticas”, ya que fueron traídas de Europa, Asia y Africa.


2


SEGUNDA


PARTE


PEHENGUE


MOKÔI HÂ


Las plantas medicinales descritas en el texto, se han clasificado en función de su acción


farmacológica, según la clasificación anatómica de IMS (Intercontinental Marketing Service), con


objeto de sistematizarlas y facilitar su elección.


Umi pohâ ñana ñamone’ê va’ekue ko kuatiápe, oñemohenda según mba’e mba’asýpepa ouporâ,


ojapóma haguéicha IMS (he’iséva Intercontinental Marketing Service), oñemboysýi haguâ hasy’ÿ


haguâicha iporavo.


Esta clasificación es difícil porque la mayoría de ellas presentan varias acciones y figuran en más de


un grupo. No todas las plantas incluidas en un grupo son igualmente eficaces, por ello, es


conveniente acudir a la descripción de las plantas y comprobar sus indicaciones.


Hasy’imi ko ñemohenda, hetave rupi umi pohâ ouporáva ndaha’éi peteî mba’asýpe añonte ha


upévare ñamoî heta atýpe térâ heta hendápe. Umi pohâ oîva peteî atýpe nde’iséi peteîchapánte


iporâha mba’asýpe, upévare jahecha va’erâ mba’éichapa oñemoñe’ê peteîteîva pohâ ha


mba’echaitépa he’i jaiporuva’erâha.


PLANTAS QUE ACTÚAN EN PROBLEMAS DE APARATO DIGESTIVO Y DEL METABOLISMO.


POHÂ IPORÁVA TEMBI’U OMBOJY PORÂ HAGUÂ ÑANDE PY’ÁPE


Carminativas, antiácidas y antiulcerosas


Tyevu, py’ahái ha jai peguarâ


Anís


Burrito


Cedrón


Eneldo


Hierba Lucero


Hinojo


Jaguarete ka’a (Carqueja)


Kapi’i kati


Kuratu (Cilantro)


Manzanilla


Marcela


Menta


Poleo


Toronjil


Antiespasmódicas


Kangue rasy peguarâ


Cedrón


Kapi’i kati


Manzanilla


Naranjo


Tilo


Colagogas, coleréticas y protectoras hepáticas


Omopotîva hiel ryru ha py’a


Achicoria


Ajenjo


CLASIFICACIÓN DE LAS PLANTAS EN FUNCIÓN DE SUS VIRTUDES


MEDICINALES.


MBA’ÉPA IPORÂ PETEÎTEÎVA UMI POHÂ


Aloes


Boldo


Jaguarete ka’a (Carqueja)


Koku


Menta


Tomillo


Laxantes y purgantes


Omopotîva tyekue


Achicoria


Aloes


Lino


Malva


Sen


Antidiarreicas


Ojokóva tye


Arasá


Granada


Mburucuyá


Digestivas y eupépticas


Omboguapýva tembi’u


Arasá


Cardo santo


Cangorosa


Kuratu (Cilantro)


Eneldo


Hierba Lucero


Ka’arê


Kapi’i kati


Llantén


Marcela


Menta


Ñangapiry


Orégano


Poleo


Tomillo


Verbena


Tónicas y estimulantes del apetito


Juruhe apoha


Amargón


Berro


Ka’arê


Kuratu (Cilantro)


Naranjo


Ñangapiry


Ortiga


Poleo


Toronjil


PLANTAS QUE ACTÚAN A NIVEL DEL CORAZÓN, DE LA CIRCULACIÓN Y DE LA SANGRE.


POHÂ KORASÔMEGUA HA ÑANDE RUGUY OKORRE PORÂ HAGUÂ


Estimulantes del corazón


Korasôme oipytyvôva


Amba’y


Hipotensoras


Tuguy rape omomba’apo mbeguéva


Cola de caballo


En hemorroides y várices


Tuguy rape oñembyai ramo


Naranjo


Ortiga


Antihemorrágicas


Tuguy jokoha


Ortiga


PLANTAS QUE ACTÚAN EN PROBLEMAS DE LA PIEL.


POHÂ IPORÁVA ÑANDE PIRE REHEGUA MBA’ASÝPE


Astringentes


Omboty ha omokâva


Cola de caballo


Ortiga


Emolientes y demulcentes


Ombogue ha omombytu’úva


Aloe Vera


Batatilla


Borraja


Malva


Antisépticas


Ohapejokóva


Cangorosa


Ceibo


Ñandypá


Para para’i


Cicatrizantes


Ombotýva


Cangorosa


Cola de caballo


Ñandypá


Para para’i


En problemas del cabello


Akârague peguarâ


Berro


Culantrillo


Romero


En problemas del sudor


Ty’ái peguarâ


Kapi’i kati


Kuratu (Cilantro)


Romero


PLANTAS QUE ACTÚAN A NIVEL DEL APARATO URINARIO Y GENITAL.


POHÂ IPORÂVA TY RAPE HA JEKUARUHA PEGUARÂ


Diuréticas


Oporomonguaru porâva


Amargón


Cepacaballo


Cola de caballo


Kapi’i kati


Karanda’y


Para para’i


Perdudilla


Siete sangrias


Tapakue


Ysypo milhombres


Zarzaparrilla


Estimulantes del útero


Memby ryrúpe oipytyvôva


Arasá


Poleo


Ruda


Desinfectantes urinarios


Kuaruha rape omopotîva


Ajenjo


Albahaca


Batatilla


Ñandypá


Para para’i


Desinfectantes de los órganos genitales


Organo kuaruha omopotîva


Cepacaballo


Kapi’i kati


Karanda’y


Ñandypá


Para para’i


Tapakue


Transtornos menstruales


Ndoguejy porairô kuña mba’asy


Borraja


Burrito


Cedrón


Culantrillo


Hierba lucero


Hinojo


Marcela


Perejil


Poleo


Romero


Ruda


PLANTAS QUE ACTÚAN SOBRE LOS MÚSCULOS Y LAS ARTICULACIONES.


POHÂ IPORÂVA ÑANDE RAJYGUE HA KANGUE JOAJUHÁPE GUARÂ


Antirreumáticas


Kangue rasy pohâ


Cardo santo


Cepacaballo


Culantrillo


Karanda’y


Tapakue


Tarope


Ysypo milhombres


Antiinflamatorias


Ruru mboguejyha


Borraja


Ceibo


Cepacaballos


Karanda’y


Lino


Tarope


Tilo


Toronjil


PLANTAS QUE ACTÚAN EN ENFERMEDADES NERVIOSAS Y DOLOROSAS.


POHÂ TASY MBOGUEHA HA NERVIOGUIGUA PEGUARÂ


Tranquilizantes


Py’a tarova mombytu’uha


Ceibo


Mburukuya


Manzanilla


Marcela


Naranjo


Tilo


Toronjil


Analgésicas


Tasy mbogueha


Jaguarundy


Kuratu (Cilantro)


Menta


Toronjil


Antipiréticas


Akanundu mbogueha


Cepacaballo


PLANTAS ÚTILES EN ENFERMEDADES RESPIRATORIAS.


POHÂ IPORÂVA UMI MBA’ASY PYTU RAPE REHEGUÁPE


Antisépticas


Ohapejokóva mba’asy


Ajenjo


Albahaca


Cardo santo


Culantrillo


Eucalipto


Jaguarundy


Lino


Ortiga


Salvia


Tomillo


Expectorantes y antitusivas


Pyti’a mopotîha ha hu’u jokoha


Amba’y


Anís


Culantrillo


Eucalipto


Jaguarundy


Malva


Mburukuya


Orégano


Tomillo


PLANTAS QUE ACTÚAN EN PROCESOS INFECCIOSOS.


POHÂ IPORÂVA MBA’ASY OÑEMBYAÍVA PEGUARÂ


Antihelmínticas, antiparasitarias


Sevo’ikuéra peguarâ


Granada


Jaguarete ka’a


Ka’are


Verbena


En enfermedades virales


Virusguigua mba’asýpe


Sauco


En enfermedades bacterianas


Bacteriasguigua mba’asýpe


Achicoria


Jaguarete ka’a


Manzanilla


Poleo


Antídoto de venenos


Veneno jokoha


Tarope


Ysypo milhombres


3


TERCERA


PARTE


PEHENGUE


MBOHAPY HÂ


El uso adecuado de las plantas medicinales, a excepción de las venenosas, no perjudica el


organismo, por el contrario, lo beneficia purificándolo y curándolo.


Ojeporu ramo pohâ ñana hekópe, ndojapo vaíri ñande retére, ndaha’éirô umi veneno oguerekóva; ou


porâ uvei chupe, omopotî ha omonguera.


El éxito en la cura mediante las propiedades medicinales de las plantas depende de su uso correcto


y persistente. La perseverancia en el tratamiento, es la clave para obtener los resultados anhelados.


Oporomonguera haguâ pohâ ñana ojeporu va’erâ hekópe ha ndojehejarei va’erâi. Pe pohâ jeporu


ndopytava’erâi tapére, upéicharô oneguahêta oñeguahêsehápe.


Un obstáculo que a veces impide el éxito esperado en el tratamiento por medio de las plantas


medicinales, es que la persona, cuando ya se siente mejor, lo abandona antes de alcanzar una cura


total. Por eso, repetimos que el secreto de la cura reside en el uso adecuado, perseverante y


prolongado de las plantas medicinales.


Heta jevy peteî tapicha oñeñandu poramivévo ohejáma pe pohâ okueraite mboyve; péva ha’e peteî


pa’â noguahêi haguâ hu’âme pe pohâ ñana jeporu. Upévare, ja’e jey, omonguera porâ haguâ,


ojeporu va’erâ hekópe, opyta’ÿre tapeku’ápe ha ipukukue tekotevêva.


Las hierbas curativas pueden ser aplicadas de diversas maneras, y es muy importante que toda


persona que pretende adoptar este sistema de curación, conozca bien los distintos modos de


aplicación.


Heta hendáicha ikatu ojeporu pohâ ñana; upévare tekotevê oikuaa porâ umíva mayma tapicha


oiporuséva ko’â pohâ.


A continuación, presentamos las diversas formas de preparación de las plantas medicinales:


Ko’ápe ñamboysýi mba’éichapa ñambosako’i kuaa umi pohâ ñana:


TÉS


UMI TÉ REHEGUA


Un té se puede preparar de varias maneras:


Peteî té oñembosako’i kuaa heta hendáicha:


• Como tisana: Colocar agua a hervir, cuando está en ebullición agregar las hierbas. Tapar el


recipiente y dejar hervir por unos cinco minutos más y se retira del fuego. Dejar por unos cinco


minutos bien tapado, colar y servir.


Hykuesêva: Ñambyaku y ha oñepyrûvo opupu jaity pype pe pohâ. Jatapa pe hyru ha jaheja topupu


cinco minuto pukukue ha upéi ñanohê tatágui. Jaheja upéicha cinco minuto tojetapa porâ, upéi


ñambogua ha ja’u.


♦ Por infusión: Colocar agua hirviendo sobre las hojas y flores en una vasija y dejarlas reposar


bien tapadas, durante diez minutos. Los tallos y raíces deben ser cortados en pedazos pequeños,


luego agregar el agua hirviendo, tapar y después de veinte o treinta minutos servir.


PREPARACIÓN DE LAS PLANTAS MEDICINALES


POHÂ ÑANA MBOSAKO’I REHEGUA


Jaitykuáva: Ñamoî ytaku opupúva hogue ha ipotykue ári peteî mba’yrúpe ha jaheja topytu’u, diez


minuto pukukue. Umi hakâ ha hapokue oñekytî sa’i sa’iva’erâ, upéi ñamoî pe ytaku opupúva,


jatapa ha amo veinte térâ treinta minuto haguépe ja’u.


♦ Por decocción: Colocar en un recipiente las hojas, flores o partes tiernas y hervir por cinco a


diez minutos. Para las raíces, cáscaras y tallos, cortar en pedazos pequeños y hervir durante


quince a treinta minutos. Al sacar el recipiente del fuego se debe conservar tapado por algunos


minutos más. Colar y servir.


Ojýva ytakúpe: Ñamoî peteî mba’yrúpe hogue, ipoty térâ hokykue ha ñambopupu cinco a diez


minuto. Umi hapo, ipire ha hakângue, ñaikytî sa’i sa’i ha ñambopupu quince a veinte minuto


pukukue. Ñanohêvo pe mba’yru tatágui, jahejava’erâ tapado algunos minutos pukukue. Upéi


ñambogua ha ja’u.


♦ Por maceración: Remojar las hierbas en agua fría de diez a veinticuatro horas, según las partes


empleadas del vegetal. Las flores, hojas, semillas o partes tiernas entre diez y doce horas; los


tallos, cáscaras y raíces blandas, se pican y se dejan de dieciséis a veinticuatro horas. Luego


colar y servir. Este método de la maceración ofrece la ventaja de que las sales minerales y las


vitaminas son mejor aprovechadas.


La maceración también puede realizarse en alcohol, vino o aceite.


Oñemachaka ha oñemohu’ûva: Ñamboykue umi pohâ y ro’ysâme diez a 24 hora pukukue, según


mba’e pártepa jaiporu. Ipotykue, hogue, ha’ÿingue térâ umi ikyrýiva, diez a doce hora; hakângue, ipire


ha hapokue hu’ûva, ñambyesa’i ha jaheja de 16 a 24 hora. Upéi ñambogua ha ja’u. Ko ñemachaka


ha ñemohu’û ou porâ umi juky ha vitamina oîva pype ojeporu porâve haguâ. Pe ñechamaka ha


ñemohu’û ojejapo kuaa avei alcohol, vino térâ acéitepe.


CONSEJOS


MUY IMPORTANTES


IPORÂITEREÍVA JAIKUAA


Como las raíces, tallos y cáscaras requieren más tiempo que las hojas, es recomendable guardarlas


en forma separada.


Umi hapo, hakâ ha i’pirekue, oikotevêgui tiempo pukuve umi hoguekuégui, iporâ ñañongatu aparte.


De igual manera, la preparación del té debe ser hecha por separado, ya que hojas y flores no se


cocinan junto con los tallos y raíces.


Upéichante avei, pe té oñembosako’iva’erâ ha’eno’eño jáke hoguekue ha ipotykue noñembojyi umi


hakângue ha hapokue ndive.


Los tés de hierbas, por lo general, deben ser tomados por la mañana en ayunas, o por la noche


antes de acostarse.


Umi té pohâ ñanaguigua oje’u va’erâ, ikatúma guive, pyhareve en ayuna, térâ pyhare ñañeno


mboyve.


Cuando es tomado por tragos o cucharadas, de hora en hora, produce muy buen efecto.


Oje’u ramo por trago térâ por cucharada, de hora en hora, ome’ê resultado porâ.


Para preparar los tés, nunca debe usarse utensilios de mental oxidable. La misma precaución hay


que tomar en la preparación de frutas o verduras.


Ñambosako’i haguâ té, ndojeporu va’erâi araka’eve tembiporu iñerrúmbeva. Upéichante avei


ñambosako’ívo yva ha ka’avoguigua.


No se deben endulzar los tés con azúcar, pues lo mejor es tomarlos natural, sin embargo, el que


desee endulzarlos, debe hacerlo con miel, que también es un agente curativo.


Umi té nañamohe’ê va’erâi asukápe; iporâve ja’u ramo upéicha, ha katu oîro omohe’êséva, ikatu


omo’î pype eíra, oporomongueráva avei.


Para resfríos, catarros, afecciones de la garganta y del pecho, obstrucciones y calambres, y para


disolver mucosidades, así como para calentar el cuerpo y provocar sudor, se toman tés calientes.


Umi té aku ou porâ tîpa’â ha tîsyrýpe, ahy’o rasy ha pyti’a jejopýpe, tete jehýi ha apápe; avei


ñamongu’e haguâ ambýu kuéra, ñambyaku haguâ ñande rete ha osê haguâ ty’ái.


Los tés de un día para otro fermentan. Razón por la cual se debe preparar diariamente la porción


necesaria y nada más.


Umi té peteî árapegua haguynóma ko’êro guarâ. Upévare ñambosako’i va’erâ ko’êreíre upe


jaiporútavante voi.


JUGOS


HYKUERE


Si los tés son beneficiosos, los jugos crudos de las hierbas lo son todavía más. La estación del año o


el lugar en que vivimos muchas veces, sólo nos permite obtenerlas en cantidad abundante en estado


seco, sin embargo, siempre que sea posible, debemos usarlas frescas.


El jugo se obtiene fácilmente triturando las hierbas con un mortero, se colocan en un paño limpio y se


exprime. Generalmente se toma frío, pudiéndose utilizar el jugo así recogido o bien agregándole


agua.


Umi té ojapo porâ ramo ñande rehe, ojapo porâvéntema umi pohâ ñana rykuere ojy’ÿre. Iporâve


jaiporu ramo ipyahu reheve umi pohâ ñana, ikatúma guive, jepémo py’ÿive ipirukue mante jareko


hetave. Pe hykuere jareko haguâ, ndahasyive jajosórô angu’ápe, upéi ñamoî peteî ao potîme ha


ñañami. Iporâve ja’úrô ho’ysa, pe hykuere osê haguéicha térâ ñamoî y hendive.


BAÑOS


JAHURÂ


Las hierbas también se aplican en forma externa con buenos resultados, en forma de baños.


Por la palabra “baños”, nos referimos a los baños calientes, baños fríos, baños de asiento, baños de


tronco, baños vitales, pediluvios y baños de vapor.


Pohâ ñana jaiporu avei ñande retére, okáguio jajahúvo ipype. Jejahu ja’érô ko’ápe, ñañe’ê hina


hakúva rehe, ha avei ho’ysâva, jaguapyhapegua, de tronco, vital hérava, pediluvio ha otimbóva.


CATAPLASMAS


PIRE ARIGUA


Las cataplasmas tienen efecto calmante sobre: hinchazones, neuralgias, contusiones, reumatismo,


gota, furúnculos y supuraciones entre otros.


En la preparación de las cataplasmas no se deben usar cucharas de metal oxidable, porque pueden


provocar envenenamiento si permanecen mucho tiempo en la masa. Se preparan de varias formas:


Umi cataplasma omombytu’u oñemoîrô pe hasyhápe: irurúva, akârasýpe, oñehungáva, kangue rasy,


ruru vai, ikurúva ha ipéuva, hamba’e. Ñambosako’ikuévo umi cataplasma ndajaiporu va’erâi cuchara


metalguigua ikatúva iñerrumbre, ikatúgui oguerova veneno oî are ramo pe másape. Heta hendáicha


oñembosako’i kuaa:


• Hierbas frescas, al natural: Aplicar directamente a la parte dolorida, hinchada o


herida.


Pohâ ñana pyahu, oîhaichaite: Ñamoî directamente pe hasyhápe, iruru térâ


oñembyaihápe.


• Hierbas secas, en saquitos, frías o calientes: Según el caso, usar para


calambres, neuralgias, dolores de oídos, etc.


Pohâ ñana ikâpyre, vosa’ípe, ho’ysâva térâ hakúva: Ojeporu apápe, tete rasýpe,


apysa rasýpe, hamba’e.


• En forma de pasta: Macerar las plantas, formando una pasta que se coloca sobre el lugar


dolorido, directamente o entre dos paños. Cuando no se tiene hierbas frescas para este fin, usar


hierbas secas. En este caso, echar agua hirviendo sobre las hierbas, en la cantidad necesaria


para formar una pasta.


Ojehe’a ha oñeamasáva: Ñamohu’û umi pohâ ñana, jajapo chugui peteî pasta ha ñamoî pe


hasýhápe, directamente térâ mokôi ao mbytépe. Ndajarekói ramo pohâ ñana ipyahúva, ikatu


jaiporu isékova. Ko cásope ñamoî y opupúva hi’ári, hetakuépe tekotevê háicha oiko haguâ upe


pasta.


• Compresas: Usar paños bien limpios, preferiblemente delgados. Cocinar las hierbas en dosis


fuertes, usando para un litro de agua, dos o tres veces más de hierbas que para un té. Colar.


Sumergir el paño, retirar, torcer bien y aplicar sobre la zona dolorida.


Ao hykuéva: Jaiporu ao ipotî porâva, iporâve ipererî ramo. Ñambojy pe pohâ, mbarete porâ; un


lítro ýpe ñamoî mokôi térâ mbohapy jevy hetave té peguarâgui. Ñambogua. Ñamoinge pype pe


ao, ñanohê, jaipoka porâ ha ñamoî pe hasyhápe.


UNGÜENTOS


JEPICHYRÂ


Triturar hierbas frescas con un mortero ó con la máquina de moler. Mezclar el jugo que se obtiene


con manteca vegetal, de coco o de maní.


Calentar sobre el fuego hasta que se derrita. Se puede añadir un poco de cera de abeja, para formar


un ungüento más espeso.


Ñamongu’i umi pohâ ñana ipyahúva peteî angu’ápe térâ peteî máquina omongu’ívape. Hykuere


osêva ñambojehe’a manteca vegetal ndive, mbokaja térâ manduviguigua. Ñambyaku tata ári hyku


peve. Ñamoî kuaa hendive michîmi káva la reina araity, oiko haguâ chugui peteî ñandy hypy’ûvéva.


GÁRGARAS


AHY’OHEIRÂ


Preparar un té de hierbas medicinales, por decocción. Enjuagar bien la garganta, mediante gárgaras,


varias veces al día, preferentemente por la mañana al levantarse, y por la noche antes de acostarse.


Ñambosako’i peteî té pohâ ñanaguigua, ojypyre. Jaje’ahy’ohéi porâ, heta jevy peteî árape; iporâve


pyhareve ñapu’âvo, ha pyhare ñañeno mboyve.


INHALACIONES


PYTUHÊ RUPIGUA


Colocar hierbas en una vasija con agua y hervir. Cuando está el agua en plena ebullición, aprovechar


el vapor aspirándolo, para ello se debe cubrir la cabeza con una toalla o frazada.


Ñamoî pohâ ñana peteî mba’yrúpe y ndive ha ñambopupu. Opupu jave hina pe y, jaiporu pe


itimbokue; ñamoînge ñande pype ñane tî rupi; upevarâ ñañakâho’i va’erâ peteî toalla térâ frazádape.


ENEMAS O LAVATIVAS


TYEKUEPYHÉIRÂ


Preparar un té de hierbas medicinales. Colar bien e introducir por la vía anal, vaginal o uterina, según


el caso, con un irrigador con cánula adecuada. De preferencia se debe inyectar el líquido después


que el paciente ha evacuado u orinado.


Facilitar la retención, por algún tiempo, del líquido introducido, juntando y apretando bien las nalgas


del paciente. Para ayudar aún más a la retención del líquido en el organismo, el paciente debe


colocarse boca abajo si la operación es anal y de espaldas si es por otra vía.


Ñambosako’i peteî té pohâ ñañágui. Ñambogua porâ ojy rire. Ñamoinge ñande retépe yvýguio peteî y


mondoha rupive. Iporâ ñamondo ramo pe líquido pe tapicha okuaru téra oîrire.


Ojoko va’erâ pe líquido hetepýpe un tiempo, ha upevarâ ojopy porâ ojuehe heviro’o. Oipytyvô haguâ


pe líquido hi’areve haguâ hetepýpe, pe hasýva oñemoiva’erâ ovapývo, hapykuerupi oñemoirô chupe,


ha ovayvávo ambue hendarupi ramo.


4


CUARTA


PARTE


PEHENGUE


IRUNDY HÂ


TERMINOS MEDICOS MAS UTILIZADOS


ÑE’Ê MBA’ASY REHEGUA OJEPORUVÉVA


CASTELLANO GUARANI


ABSCESO Inflamación dolorosa al


presionar, caracterizada por


acumulación de pus.


Ruru hasýva jajopy ramo, ipéu


rupi.


ABORTIVO Que provoca la interrupción del


embarazo.


Omomembykuáva hyeguasúvape


AFTAS Úlceras pequeñas en la boca. Juru ai


AMENORREA Falta de menstruación. Kuña mba’asy ndoguejýiva


ANALGÉSICO Que alivia o calma el dolor. Tasy mbogueha térâ ombovevúiva


ANEMIA Disminución de los glóbulos


rojos en la sangre. Aparece


palidez, frialdad en pies y


manos y cansancio general.


Tuguy kangy. Hesa’yju, ipy ha ipo


ho’ysâ ha ikane’ôreipa


ANOREXIA Falta de apetito. Nda’ijuruhevéi


ANTIFÚNGI-CO Que destruye los hongos y sus


esporas.


Ipu’akáva urupe teteregua rehe


ANTIHELMÍNTICO


Que elimina o expulsa los


parásitos intestinales.


Vermífugo.


Ojuka térâ oitýva sevo’ikuéra


tyekuepegua


ANTIINFLAMA


TORIO


Que reduce las inflamaciones. Omboguejýva ruru


ANTIMICROBIANO


Que impide el desarrollo de los


microbios.


Ojokóva microbiokuéra rembiapo


ANTIRREUMÁT


ICO


Que reduce o cura el


reumatismo.


Omonguera térâ ombovevúiva


rangue rasy


ANTICATARRAL


Que sirve para curar los


resfríos


Omongueráva tipa’â ha tîsyry


ANTIDIARREIC


O


Que controla o evita la diarrea. Ojoko térâ oipe’áva tye


ANTÍDOTO Agente que contrarresta los


efectos nocivos de otros.


Pohâpochy mbogueha


ANTIESPASMÓDICO


Que calma o evita los


espasmos. Espasmolítico.


Ojoko térâ oipe’áva kangue rasy


ha romadizo oúva to’ysâgui


ANTISÉPTICO Que previene o detiene las


infecciones.


Ohapejoko mba’asy ováva


ANTISUDORAL


Que disminuye o impide el


sudor. Antisudorífico.


Ojoko térâ ombovevúi ty’ái


ANTITUSIVO Que calma y alivia la tos. Oipe’a ha ombovevúi hu’u


ANTIULCEROSO


Que reduce las úlceras. Ombovevúi ijaíva


APERITIVO Favorece el apetito. Juruhe apoha


AROMÁTICO Que transmite olor y sabor


característico


Hyakuâ ha hekue kuaaukaha


ARTERIOSCLEROSIS


Endurecimiento y perdida de


elasticidad en las arterias,


acompañado de procesos


obstructivos e inflamación.


Tuguy rape hatâmba ha


ipychi’îmba rupi ou ruru ha


ndokorre porâi tuguy


ARTRITIS Inflamación de una articulación. Kangue joajuhápe iruru


ARTROSIS Deformación de las


articulaciones


Kangue ndojoaju porâvéi


ASMA Enfermedad de los pulmones


que se caracteriza por dificultad


respiratoria, tos y producción


de moco espeso.


Mba’asy opokóva pytuhêha rehe;


ndaikatuvéi ipytuhê porâ, ihu’u ha


oguereko heta ambýu


ASTRINGENTE Sustancia que constriñe, seca y


limpia. Acelera la cicatrización


de las heridas.


Omboty, omokâ ha omopotîva.


Omboty pya’e ñekytî hague. Ojoko


tye


BLENORRAGIA


Inflamación contagiosa de la


mucosa genital. Gonorrea.


Ruru ovareíva osêva ñande


kuaruháre


BALSÁMICO Calmante de heridas, llagas y


úlceras.


Omombytu’u herida, kuru vai ha


aikuéra


BRONQUITIS Inflamación de los bronquios. Ahy’o ruru


CARMINATI-VO Antiflatulento. Elimina los gases


intestinales y del estómago.


Tyevu pohâ; onohê yvytu vai


tyekuégui ha py’águi


CATARRO Resfriados o resfríos. Tipa’â ha tîsyry


CIÁTICA Inflamación dolorosa del nervio


de la cadera.


Iruru tumbypegua nervio ha hasy


CICATRIZANTE


Que cierra las heridas. Ombotýva oñekytî haguépe


COLAGOGO Que favorece la salida de bilis


por la vesícula biliar.


Oipytyvô osê haguâ mba’ero hiel


ryru rupi


COLERÉTICO Favorece la salida de bilis por


el hígado.


Oipytyvô osê haguâ mba’ero py’a


rupi


CÓLICO Dolor abdominal intenso. Tyerasy vai


COLITIS Inflamación del colon,


acompañada normalmente de


diarreas.


Tyekue poguasu rurúgui osêva tye


CONTUSIÓN Moretón o magulladura en la


piel.


Ñehunga térâ ñekarâi pire ári


CONVULSIÓN Contracción violenta e


involuntaria.


Ñemokuruchî hatâ ijeheguirei


DEMULCENTE Sustancia que suaviza, relaja y


protege la piel.


Omosÿi, omombytu’u ha omo’â


ñande pire


DEPURATIVO Limpia la sangre de toxinas o


venenos.


Omopotî ñande ruguy mba’e


ky’águi


DERMATITIS Inflamación de la piel causada


por sustancias irritantes.


Pire irurúva


DIAFORÉTICO


Sudorífero.


Aumenta o provoca el sudor. Omoñepyrû térâ omongakuaa ty’ái


DIARREA Enfermedad digestiva que se


caracteriza por una evacuación


frecuente y acuosa.


Mba’asy pungágui oúva; oñeî yku


ha py’ÿi


DIGESTIVO Que facilita la digestión.


Eupéptico.


Oipytyvô ojy porâ haguâ tembi’u


ñande py’ápe


DISMENORREA


Irregularidades en la función


menstrual.


Kuña mba’asy ndoguejy porâiva


DISPEPSIA Digestión pesada y dolorosa. Hembi’u guapy pokýi ha rasýva


DIURÉTICO Provoca o aumenta la orina. Oporomonguaru porâva


ECZEMA Enfermedad caracterizada por


ampollas y descamación de la


piel.


Mba’asy ojechaukáva apiru’a ha


jepire’o rupive


EDEMA Retención de líquido.


Hidropesía.


Hete y’uséva reko


EMENAGOGO Favorece el flujo menstrual


femenino.


Oipytyvô kuña mba’asýpe


EMÉTICO Vomitivo. Oipytyvô py’ajererâ


EMOLIENTE Disminuye o quita la


inflamación de la parte del


cuerpo que se quiere curar.


Omboguejy térâ oipe’a ruru


oñemongueraséva


ESCARLATINA Enfermedad infecciosa, muy


contagiosa, que se caracteriza


por la presencia de placas


anchas de color rojo escarlata.


Mba’asy oñembyaíva ha ovareíva;


ojechauka mancha pyta ñande


pirére.


ESCORBUTO Trastorno de desarrollo lento,


caracterizado por depresión


nerviosa, piel amarillenta, dolor


en las articulaciones y anemia,


debido principalmente a la falta


o insuficiencia de vitamina C.


Mba’asy okakuaa mbeguekatúva;


ojechauka vy’a’ÿ, pire say’ju,


kangue ojoajuhápe hasy ha tuguy


kangy rupive, oikotevêgui vitamina


C


ESPASMO Contracción brusca e


involuntaria de un músculo u


órgano.


Oñemokuruchî atâ ijeheguirei


peteî músculo térâ tetepýpegua


ESPASMOLÍ-


TICO


Que alivia los espasmos. Omombytu’u ñemokuruchî kuéra


ESTOMACAL Estomáquico. Py’a (estómago) rehegua


ESTOMÁ-


QUICO


Favorece los procesos


digestivos.


Oipytyvô tembi’u ojy porâ haguâ


ñande py’ápe


ESTREÑIMIEN


TO


Retraso o dificultad en la


evacuación intestinal.


Ombohasykue tyekuepegua oku’e


ha osê haguâ


EUPÉPTICO Que facilita la digestión. Oipytyvô omboguapy ñane rembi’u


EXPECTORANTE


Favorece la expulsión de las


secreciones, mucosidades y


flemas que se depositan en el


aparato respiratorio,


controlando así la tos.


Oipytyvô ho’a haguâ umi ono’ôva


pytuhê rapépe, ambýu kuéra, opa


haguâ hu’u


FARINGITIS Inflamación de la faringe, con


dolor al tragar y fiebre


Ahy’o rapópe iruru, ñamokôkuévo


hasy ha ome’ê akanundu.


FLATULENCIA Acumulación de gases en el


tubo digestivo.


Yvytu vai ijatýva ñane rembi’u


rapépe


FURÚNCULO Inflamación de la base del pelo,


acompañada de pus.


Ñande rague rapo iruru ha ipéu


GALACTÓ-


GENO


Que estimula la producción de


leche.


Oipytyvôva kamby apópe


GASTRITIS Inflamación del estómago,


acompañada de vómitos,


nauseas y dolor.


Py’a rurúgui ome’ê py’avai,


py’ajere ha tasy


GONORREA Enfermedad sexual contagiosa,


caracterizada por la presencia


de un flujo purulento.


Mba’asy ñande kuaruháre osêva


ha ovareíva, opu ha osyry


GOTA Enfermedad caracterizada por


fuertes dolores en las


articulaciones, principalmente


en el dedo gordo del pie.


Mba’asy oñeñandúva ñane


kangue ojoajuhápe, hasy peteirâre


ñane pysâ guasu


GRIPE Enfermedad producida por un


virus, que ocasiona dolor de


cabeza, fiebre y malestar


general.


Mba’asy oúva vicho’iete (virus)gui;


ombohasy ñane akâ, ñande py ha


ñande po kuéra, ome’ê akanundu


ha ñañeñandu vai


HEMORROIDES


Dilatación de las venas del ano


o recto.


Tuguy rape tevipegua oñembyai


HEMOSTÁ-


TICO


Detiene las hemorragias. Ojoko tuguyky; tuguy oñehêva


HEPÁTICO Regula las funciones del


hígado.


Omomba’apo porâ ñande py’a


HIDROPESÍA Edema. Ruru


HIPERTENSIÓN


Aumento de la presión arterial. Tuguy rape omba’apo mbareteve


HIPOTENSIÓN Disminución de la presión


arterial.


Tuguy rape omba’apo mbegueve


INAPETENCIA Falta de apetito. Juruhe’ÿ


INFLAMA-CIÓN Reacción de una parte del


cuerpo frente a una lesión. Va


acompañada de calor,


enrojecimiento y dolor.


Ñande rete ombohovái, peteî


pártepe, chupe ombyaívape.


Upépe haku, pytâ ha hasy


IRRITANTE Agente que estimula de forma


perjudicial una parte del


cuerpo.


Okáguio opoko vaíva peteî


pártepe ñande retére


JAQUECAS Dolor de cabeza. Akâ rasy


LAXANTE Facilita la evacuación del


intestino, corrige y evita el


estreñimiento.


Oipytyvô tyekue ryepypegua


osêmba porâ haguâ


LEUCORREA Flujo blanquecino producido


por irritación de las vías


genitales de la mujer.


Tyky morotî kuña kuaruhágui


osêva


LUMBAGO Dolor reumático que se


produce en la espalda.


Kangue rasy ñande ku’ápe


ñañandúva


NAUSEAS Sensación de malestar con


ganas de vomitar.


Ñeñandu vai ome’êva py’ajerese


NEURALGIAS Dolor intenso intermitente de


origen nervioso.


Tasy asy, pa’û pa’û, oúva


nerviokuéragui


PARÁSITO Organismo animal o vegetal


que habita en el interior de otro,


viviendo de él.


Oikovéva ambue ryepýpe ha


okarúva hese


PARASITOSIS Enfermedad provocada por


parásitos.


Mba’asy oúva umi parásitogui


PECTORAL Remedio para las afecciones


pulmonares o del pecho. Ayuda


a la descongestión de las vías


respiratorias.


Pohâ iporâva pytuhêha ha pyti’áre


oñenandúva peguarâ. Oipytyvô


ipotî haguâ pytuhê rape


PUJO Dolor abdominal con sensación


de calor y falsa necesidad de


evacuar.


Tyerasy ñanembyakúva ha ha’ete


ku ñaîséva ha katu nañaîri


PURGANTE Que favorece la evacuación


intestinal. Laxante.


Oipytyvô tyekuepegua ho’apa porâ


haguâ


REPELENTE Ahuyentan a los insectos. Se


aplican sobre la piel.


Omondýi vicho’ikuéra. Ñamoî


ñande pire ári.


REUMA Enfermedad de las


articulaciones, huesos,


tendones o músculos que se


caracteriza por dolor y rigidez.


Mba’asy kangue ha ijoajuhapegua,


ha avei ñande rajyguépe, hasy ha


hatâmba


RONQUERA Cambio en el tono de la voz por


inflamación de la garganta.


Ñe’ê rusu oúva ahy’o ñembotýgui


RUBEFACIENTE


Produce irritación de la piel por


dilatación de los capilares.


Omyapeno ñande pire, okakuaa


rupi tague rapo


RUBEOLA Enfermedad infecciosa,


contagiosa, caracterizada por


manchas rojas en la piel


parecidas a las de la


escarlatina.


Mba’asy oñembyaíva ha ovareíva;


ojechauka mancha pytâ rupive


osêva ñande pirére ha ojoguáva


escarlatínape


SARAMPIÓN Enfermedad infecciosa, muy


contagiosa, caracterizada por


erupción rojiza en la piel.


Mba’asy oñembyaíva ha ovareíva;


ojechauka kuru’imimi pytangy


rupive osêva ñande pirére.


SEDANTE


Calmante


Que calma o alivia las


excitaciones nerviosas.


Omombytu’u térâ ombovevúi py’a


tarova


SIFILIS Enfermedad infecciosa,


adquirida por contagio sexual y


transmitida por herencia.


Mba’asy oñembyaíva, oúva


meñakuégui ha ohasáva


ñemoñarépe


TONICO Que estimula la actividad de los


órganos.


Omokyre’ÿva tetepypegua


rembiapo


TOS


HU’U


Movimiento convulsivo del


aparato respiratorio.


Putuhêha ñemongu’e mbarete,


onohê haguâ ipyti’ápe omolestáva


TOXICO Sustancia que es capaz de


producir en el organismo


importantes alteraciones e


incluso la muerte.


Mba’e ikatúva tuicha ombyai


tetepýpe ha ikatúva voi oporojuka


TRANQUILIZANTE


Que calma la excitación


nerviosa.


Omombytu’úva py’a tarova


ULCERAS Lesión interna o externa,


acompañada generalmente de


pus, difícil de cicatrizar


espontaneamente.


Ñembyai ñande pire térâ ñande


retepýpe, katuete nunga ipéuva ha


hasýpe oñemboty ijeheguírei


VERMIFUGO Que provoca la eliminación de


las lombrices intestinales.


Antihelmíntico.


Ojuka térâ oitýva sevo’i kuéra


tyekuepegua


VIRUELA Enfermedad infecciosa, muy


contagiosa, a veces mortal,


caracterizada por la aparición


de vesículas y ampollas en la


piel.


Mba’asy oñembyaíva, ovareíva,


oporojuka kuaáva; ojechauka


apiru’a rupive osêva ñande pirére


VULNERARIO Para curar heridas, cicatrizante. Omonguera oñembyaihápe;


omboty oñekytîhaguépe


5


QUINTA


PARTE


PEHENGUE


PO HÂ


ACHICORIA


ACHIKÓRIA


Cichorium intybus L. (Compuestas)


Sinónimos: Chicoria


Ambue héra(kuéra) ha’e: Chicoria


Parte utilizada: Raíces y hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hapo ha hogue


Propiedades: Digestivo, ligeramente laxante, diurético, aperitivo y vermífugo.


Mba’épa ojapo: Omboguapy tembi’u, ñanemoñeî hu’û kangymi (ligeramente laxante), oporomongaru


ha ha’e avei sevo’i jukaha.


Indicaciones: Anorexia, trastornos digestivos y hepáticos, estreñimiento.


Mba’e mba’asýpe guarâpa: Juruheÿ, tembi’u guapyse’ÿ, ñande py’ápe guarâ, ñeî atâ (tepoti pa’â).


Forma de empleo: Las raíces se usan secas y cortadas, en decocción (una cucharadita por taza,


una taza después de cada comida). Las hojas tiernas se usan en ensaladas y también en infusión.


Mba’éichapa ojeporu: Hogue ha ha’ÿingue oñemoî peteî kuimbe’i (cucharadita) renyhêngue peteî


tepýpe guarâ, oje’u mbohapy térâ irundy tepy peteî árape ojekaru rire.


Okáguio ojepuru ojejohéi hagua mba’asy terâ oñemoî hagua hi’ári mandyju térâ ao potîre.


AJENJO


AJENJO


Artemisia absinthium L. (Compuestas)


Sinónimos: Artemisa, absintio.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Artemisa, absintio


Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hu’ângue ipotýva.


Propiedades: Carminativo, expectorante, antihelmíntico, antiséptico, antifúngico, diurético,


espasmolítico y emenagogo.


Mba’épa ojapo: Tyepy yvytu pohâ, oguenohê ambýu pyti’apegua, sevo’i jukaha, omopotî ñande rete


tymba chu’ikuéragui (microbios, bacterias, hongos), oporomonguaru, py’a ha tyerasýpe guarâ,


kuñáme ombohuguyguejy.


Indicaciones: Catarros, envenenamientos, malestares digestivos, menstruaciones difíciles y


dolorosas.


Eficaz para combatir la falta de apetito, afecciones del hígado, hidropesía, mal aliento, pujos. Limpia


y regulariza el funcionamiento del estómago, hígado, riñones, vejiga y pulmones.


Mba’e mba’asýpe guarâpa: Ha’e ambýu, ahy’o pararâ ha hu’u pohâ; pohâvai ñanemonga’u térâ


ñanembohasy ramo (envenenamiento oje’éva chupe), ñande py’águi ñañeñandu vai ramo , kuña


ndahuguyguejyséi ramo térâ huguyguejy rasy ramo.


PLANTAS MEDICINALES MÁS UTILIZADAS EN PARAGUAY Y SUS


PROPIEDADES


POHÂ ÑANA PARAGUÁIPE OJEPORUVÉVA


MBA’ÉPE GUARÂPA IPORÂ


Iporâ juruhe’ÿme guarâ, tete’ypa (hidropesía) ha pytune pohâ, ñeîse térâ kuaruse ha ndaikatúi


ramo; iporâ avei omopotî ha omoingo porâ hagua py’a, pitikiri’î, tyryru ha ñe’âvevúi (pulmón).


Contraindicaciones: Embarazo (puede provocar aborto), lactancia, niños menores de diez


años y enfermos con problemas nerviosos.


Mba’épepa ndoúi: Ndouporâi kuña hyeguasúvape (ikatu omomembykua ichupe),


imembykambúvape ha mitâme oguereko’ÿva gueteri 10 ary ha hajyguekuéra nomba’apo


porâivape (inérviogui hasývape).


Forma de empleo: Se emplean las hojas en infusión (5 a 15 gramos de planta en un litro de


agua), un cuarto de taza cada vez, con intervalos de una hora.


Mba’éichapa ojeporu: Hoguekue ári ojetykua ytaku (5 tera 15 gramo, peteî litro ýpe), ha


oñemboy’u peteî tepy mbytere mbytere jevy:1/4, peteî aravo rire.


Precauciones: El uso prolongado puede provocar trastornos nerviosos y digestivos.


Ñañangareko hagua: Ojepuru are ramo ikatu omomba’apovai ñande rajyguekuéra (nervio)


ha ñande py’a.


ALBAHACA


ALBAHACA


Ocimum basilicum L. (Labiadas)


Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hu’ângue ipotýva.


Propiedades: Digestivo, carminativo, antiemético, galactógeno, antitusivo, analgésico y ligeramente


sedante.


Mba’épa ojapo: Omboguapy tembi’u, tyepy yvytúpe guarâ, ojoko py’a jere, oporomokamby, hu’úpe


guarâ, oipe’a ñandehegui mba’e rasy, ombovevúi mba’e andu.


Indicaciones: Infecciones urinarias (ardor al orinar), digestión dificultosa, fiebre, dolores de cabeza,


tos, gases y trastornos nerviosos.


Exteriormente se usa para hacer gárgaras en casos de dolor de garganta, angina, sarpullidos


bucales, etc. Las hojas maceradas, son eficaces para curar heridas. Con la decocción de las hojas o


semillas maceradas, se preparan compresas que las madres que amamantan aplican sobre los


pezones de los senos afectados (por sus propiedades galactógenas).


Mba’épe guarâpa iporâ: Tyasy (ñande jopírô jakuaru jave), tembi’u guapyse’ÿ, akanundu, akârasy,


hu’u, tyepu yvytu ha tajygue mba’apo vai (trastornos nerviosos).


Okáguio ojepuru jajeahy’ohéi hagua (gárgara) ñande ahy’o rasýrô, ñande ahy’oguy ruru ramo, juru ai


térâ kûpîa ramo. Ai ha ñekytînguérape (herida) ou porâiterei albahaca rogue josopyre. Kuña imemby


kambúva ikáma oñembyai ramo ikatu oñepohano péicha: Albahaca rogue térâ ha’ÿingue ojejosopyre


oñembopupu ha hykuere oñemoî “compresa” háicha sy imemby kambúva káma ári (omokamby


hagua chupe).


Contraindicaciones: Por vía interna está contraindicada en embarazo, lactancia, niños menores de


6 años, enfermos con gastritis, úlceras, colitis, epilepsia y Parkinson.


Mba’épepa ndoúi: Naiporâi ho’u hyeguasúva, imemby kambúva, mitâ 6 ary mboyve, ipy’a hasýva


(gastritis), hyekue aíva, hyéva (hepoti ykúva), epilepsia ha Parkinson oguerekóva.


Forma de empleo: Se emplean las hojas y las semillas en la dosis de una cucharadita por taza. De


tres a cuatro tazas al día después de las comidas.


En uso externo en forma de lociones y compresas.


Mba’éichapa ojeporu: Hogue ha ha’ÿingue oñemoî peteî kuimbe’i (cucharadita) renyhêngue peteî


tepýpe guarâ, oje’u mbohapy térâ irundy tepy peteî árape ojekaru rire.


Okáguio ojepuru ojejohéi hagua mba’asy terâ oñemoî hagua hi’ári mandyju térâ ao potîre.


ALOE VERA


ALOE VERA


Aloe vera L. y Aloe ferox Mill. (Liliáceas)


Sinónimos: Acibar.


Ambue héra: Acíbar.


Parte utilizada: Zumo obtenido por incisión de las hojas (acibar).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hykue osêva ichugui oñekytîvo pe hogue.


Propiedades: Tónico digestivo, colagogo y laxante. En uso externo es emoliente y vulnerario.


Mba’épa ojapo: Omboha’eve ñande py’a, omongatupyry ñande py’a ojapo hagua imba’ero,


ñanemoñeî hu’û. Okáguio ojepuru ramo omohu’û ñande pire ha omonguera ai ha ñekytîngue.


Indicaciones: Estreñimiento ocasional y trastornos hepáticos.


Tópicamente sobre las inflamaciones, quemaduras, eczemas, erisipela.


La pulpa de las hojas es muy eficaz para combatir infecciones de los ojos (conjuntivitis y ojos


irritados) y curar heridas.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ñeî atâ ha py’a nomba’apo porâivape guarâ


Hoguekue ojepuru okáguio oñepohano hagua ruru, kaigue, temói vai (1), pire mba’asy hérava


erisipela.


Hogue ro’okue ou porâ tesa mba’asykuérape (2) ha oñepohano hagua ai, kuru ha ñekytîngue.


Contraindicaciones: En uso interno no debe utilizarse en embarazo, lactancia y niños menores de


diez años, dolor abdominal desconocido, obstrucciones biliares, colitis y hemorroides.


Mba’épepa ndoúi: Naiporâi ho’u hyeguasúva, imemby kambúva, mitâ po ary oguereko mboyve,


hyerasýva ojekuaa’ÿre mba’éguipa, py’a hasy ñande py’a rykuero opa’âgui, hyéva (hepoti ykúva),


hevi jati’i térâ ijaíva.


Forma de empleo: Para uso interno se emplea en forma de extractos acuosos.


Se usan las hojas, pulpa y zumo tópicamente o en forma de baños.


Mba’éichapa ojeporu: Oje’u hagua ojeporu hykuere. Okáguio ojepuru hogue, ijapyte ha


hykuesêngue, oñemoî hagua pe hasyhápe térâ ojejohéi hagua ipype.


Precauciones: El zumo fresco puede producir irritación en la piel. En dosis alta es muy tóxico.


Ñañangareko haguâ: Pe hykuesêngue pyahu ikatu ojopi ñande pire. Oñemoî hetaiterei ramo


ñanembyai tuichakuaa.


AMARGON


CHIKÓRIA MOROTÎ


Taraxacum dens-lenis Desf. y Leontodon


taraxacum L. (Compuestas)


Sinónimos: Taraxacón, diente de león, achicoria blanca.


Ambue héra (kuéra) ha’e(3): Traxacón, diente de león, achicoria blanca, chikória morotî


Parte utilizada: Raíces y hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hapo ha hogue


1 Temóivai: literalmente picazón intensa y dañina. Excemas.


2 Tesa mba’asykuéra: enfermedades del ojo, oftalmia: ardor en los ojos, heridas etc.


3 Ambue héra(kuéra) ha’e: su sinónimo


Propiedades: Tónico y digestivo, diurético, laxante suave, depurativo de la sangre y estimulante de


las secreciones biliares.


Mba’épa ojapo: Omboha’eve ha omboguapy ñande py’a, ñanemonguaru, ñanemoñeî hu’û kangymi,


omopotî ñande ruguy, omomba’apo kyre’ÿve ñande py’a.


Indicaciones: Tanto las hojas como el jugo, además de constituir un excelente y saludable alimento,


son un remedio eficaz para combatir las enfermedades hepáticas, especialmente la ictericia.


También combate el estreñimiento.


De igual manera es recomendable para el reumatismo, artritis, gota, obesidad, etc. Se recomienda su


consumo en ensaladas.


Mba’épe guarâpa iporâ: Hogue ha hykuere hi’upy porâ ha avei pohâ iporâva py’ápe guarâ, mba’asy


ictericia héravape (“tiricia”: mba’asy ñanembosa’yjúva). Avei iporâ ñeî atâme guarâ ha omohesâi


hagua ñande ryekue ani ituju.


Iporâ avei kanguerasy ha kangue juajuha rasýpe guarâ, “artritis” heiha, po ha py ruru, kyra rekópe


guarâ (4). Iporâ ikatukue javeve ja’u ensaládape.


Forma de empleo: Se emplean la raíz y las hojas en forma de té (50 a 60 gramos para un litro de


agua, un vaso antes de las comidas), las hojas o más bien su zumo también se emplean en


ensaladas.


Mba’éichapa ojeporu: Hapo ha hogue rykuégui ikatu oiko ygua aku (5) (50 tera 60 gramo peteî litro


ýpe, peteî váso ojekaru mboyve). Hogue ojeporu ensaládape.


AMBA’Y


AMBA’Y


Cecropia adenopus Mart. ex Miq. (Urticáceas)


Sinónimos: Ambaiva, palo de lija.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Ambahu, palo de lija


Parte utilizada: Hojas, sumidades floridas (brotes) y raíces.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue, hu’â potykue ha hapo.


Propiedades: Antitusivo, expectorante, tónico cardiaco.


Mba’épa ojapo: Oipe’a hu’u, pyti’a jejopy, omombarete ñane ñe’â (corazón).


Indicaciones: Afecciones del aparato respiratorio, catarros rebeldes, resfríos frecuentes, bronquitis


asmática, tos pertinaz, etc. Corta la diarrea y normaliza las funciones digestivas.


El amba’y también regula las funciones cardiacas y nutre o vigoriza el sistema circulatorio.


Mba’épe guarâpa iporâ: Mba’asy ñande rete pytuhêháre oîva, ambýu opase’ÿva, tîsyry py’ÿi, pytuhê


rape ñembotyse, hu’u are, tîpa’âme guarâ. Ojoko tye ha omomba’apo porâ ñande py’a.


Amba’y omomba’apo porâ avei ñane ñe’â ha omoingo porâ tuguy guata ñande retepýre.


Contraindicaciones: Embarazo y niños menores de diez años.


Mba’épepa ndoúi: Hyeguasúvape ha mitâme ohupyty mboyve pa (10) ary.


Forma de empleo: Se emplean las hojas en infusión (una cucharada sopera en una taza de agua),


tomar de cuatro a cinco tazas al día.


Mba’éichapa ojepuru: Hoguekue ári ojetykua ytaku (peteî kuimbe renyhêngue peteî hárro ýpe


guarâ), oje’u irundy térâ po tepy peteî árape.


4 Kyra reko: obesidad


5 Ygua aku: bebida caliente: té


ANIS


ANÍS


Pimpinella anisum L. (Umbelíferas)


Sinónimos: Anís verde, anís de Castilla, matalahúva.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Anis verde, anis de Castilla, matalahuva.


Parte utilizada: Frutos y semillas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hi’a ha ha’ÿingue


Propiedades: Aperitivo, digestivo, carminativo, espasmolítico, protector del hígado, expectorante,


diurético, antiséptico y galactógeno.


Mba’épa ojapo: Ñanembojuruhe, omboguapy tembi’u, oguenohê yvytu ñande retepýgui, tye rasy


peguarâ, ñande py’ápe guarâ, pyti’a jejopýpe guarâ, ñanemonguaru, tymba chu’ígui ñanemopotî,


oporomokamby.


Indicaciones: Inapetencia, gases del estómago y de los intestinos. Lactancia (aumenta la leche),


resfríos y bronquitis.


En uso externo se utiliza el aceite de la semilla en algunas infecciones (pie de atleta, piojos).


Mba’épe guarâpa iporâ : Juruhe’ÿ, tyekue yvytu ha tye rasy pohâ. Imemby kambúvape guarâ


(oporomokamby), tîpa’â ha pytuhê rape rasy.


Okáguio ojepuru ha’ÿi kyrakue ñañepohano hagua tymba chu’ígui (ky...)


Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y niños menores de seis años. También está


contraindicado en pacientes con gastritis, úlceras, epilepsia y otras enfermedades nerviosas.


Mba’épepa ndoúi: Ndoúi hyeguasúvape, imemby kambúvape, mitâ ohupyty’ÿvape poteî (6) ary.


Ndo’uva’erâi avei ipy’a hasýva, hyekue aíva, ijepilépsiava térâ inérviogui hasýva.


Forma de empleo: En infusión a razón de una cucharada sopera para cuatro tazas de agua, una


después de cada comida.


Mba’éichapa ojeporu: Ojetykua ytaku anis ra’ÿi ári peteî kuimbe (6) irundy tepy peguarâ, oje’u


peteî tepy ojekaru rire.


Precauciones: A dosis muy altas y durante mucho tiempo, puede producir problemas circulatorios y


musculares.


Ñañangareko hagua: Oñemoî heta ramo ha oje’u are ramo ikatu ombyai ñande ruguy guata


tetepýre ha ñande ro’o ñemongu’e.


ARASA


ARASA


Psidium guajava L. (Mirtáceas)


Sinónimos: Guayabo.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Guayabo.


Parte utilizada: Hojas y frutos.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hi’a


6 Peteî kuimbe: una cuchara


Propiedades: Digestivo, astringente, emenagogo y antiséptico.


Mba’épa ojapo: Omboguapy tembi’u, omokâ ñande ryepypegua tembi’u ratykue, ombohuguyguejy


porâ kuñanguérape, ohundi tymba chu’ikuéra.


Indicaciones: Para combatir los cólicos e indigestiones y normalizar las funciones intestinales en


casos de diarreas y disenterías.


En uso externo en casos de leucorreas y otras afecciones genitales.


Mba’épe guarâpa iporâ : Iporâ tyerasýpe guarâ ha tembi’u ñanembyai ramo, omomba’apo porâ


jevy ñande ryekue, ñanderye ha ñanderyeryguy rire.


Okáguio ojepuru hogue rykue pupupyre oñepohano hagua mba’asy hérava “leucorrea” (mba’e morotî


osêva kuña rambypýgui) ha ambue mba’asy oîva kuña membyra rehe.


Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y niños menores de seis años.


Mba’épepa ndoúi: Hyeguasúvape, imembykambúvape ha mitâ oguereko’ÿva poteî (6) arýpe.


Forma de empleo: Para uso interno, se emplean las hojas o los frutos en infusión o cocimiento en la


proporción de cuatro cucharadas soperas para un litro de agua, cuatro a cinco tazas al día.


En uso externo (lavados genitales) se utiliza un cocimiento de la hoja (40 a 100 gramos para un litro


de agua).


Mba’éichapa ojepuru: Ojetykua ytaku hogue térâ hi’a ári térâ oñembopupu irundy kuimbekue “un


litro” ýpe, oje’u 4-5 tepy peteî árape.


Okáguio ojepuru hagua oñembojy (40 tera 100 gramo peteî litro ýpe) ha ojejohéi pype pe hasyhápe.


BATATILLA


BATATILLA


Solanum commersonii Dun. ex Poir. (Solanáceas)


Sinónimos: Batata silvestre.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Batata silvestre


Parte utilizada: Tubérculos.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hapo


Propiedades: Refrescante, diurético y depurativo.


Mba’épa ojapo: Pohâ ro’ysâ, ñanemonguaru ha ñanemopotî.


Indicaciones: Infecciones de la vías urinarias. También se emplea como bebida refrescante,


habitualmente se toma con agua fría o con el tereré (infusión fría con yerba mate).


El zumo o la infusión de batatilla sirve para lavar heridas y úlceras.


Mba’épe guarâpa iporâ: Kuaru rape mba’asýpe guarâ. Ojepuru pohâ ro’ysâ ramo, y ro’ysâme ojey’u


hagua térâ tererépe.


Batatilla rykue iporâ avei ñekytîngue (herida) ha aikuéra ojejohéi haguâ.


Forma de empleo: Los tubérculos se machacan y se le agrega agua fría.


Mba’éicha ojeporu: Ojejoso hapokue ha oñembo’y (y ro’ysâ)


BERRO


BERRO


Nasturtium officinale R. Br. (Crucíferas)


Parte utilizada: Hojas y partes aéreas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hakâ.


Propiedades: Aperitivo, vitamínico, diurético, estimulante del cuero cabelludo, antitusivo y


expectorante.


Mba’épa ojapo: Ñanembojuruhe, omongatupyry ñande rete oikotevêva, oporomonguaru,


omomba’apo porâ ñane akâ pire, hu’u ha pyti’a jejopy pohâ.


Indicaciones: Inapetencia, convalecencia, anemia, prevención del escorbuto, afecciones


genitourinarias, sobrepeso (cuando está acompañado de retención de liquido), faringitis y bronquitis.


En uso externo se utiliza en infecciones, dermatitis seborreica y caida del pelo.


Mba’épe guarâpa iporâ: Juruhe’ÿ, jekuera ramo rire, tuguy’i (sa’yju), ojehapejoko hagua “escorbuto”.


Escorbuto ha’e tuguy ñehê (hemorragia), tâi je’a, ñudo rasy, oúva vitamina C sa’ígui térâ ndaipórigui


tembi’úpe. Ojepuru mba’asy kuaruháre oîvape guarâ, ikyrarasávape guarâ (ñande rete ombyaty ramo


y).


Ha’e tîpa’â, pytuhê rapére oîva mba’asy pohâ.


Okáguio ojepuru pire mba’asýpe guarâ, pire kyrápe ha akârague kúipe guarâ.


Forma de empleo: En decocción, 100 gramos para un litro de agua al día. Se toman tres o cuatro


cucharadas soperas al día (puro o diluido en agua).


También se utiliza la planta fresca en ensaladas (debe lavarse varias veces antes de su utilización).


En uso externo se emplea el jugo fresco en forma de fricciones.


Mba’éichapa ojepuru: Oñembopupu 100 gramo, peteî litro ýpe, peteî árape. Hykuere oje’u


mbohapy térâ irundy kuimbe peteî árape (ha’eñoite térâ ýre ijehe’apyre).


Pe ka’avo pyahu ojepuru avei ensaládape (ojejohéi porâ va’erâ).


Okáguio ojepuru hykuere jepichyrâ.


Contraindicaciones: No lo deben usar en gran cantidad las mujeres en el período del embarazo.


También contraindicado en gastritis y problemas de tiroides.


Mba’épepa ndoúi: Ndou porâi kuña hyeguasúvape, naimembýi peve ndouporâiete.


Precauciones: Limpiar cuidadosamente la planta, pues frecuentemente en las hojas existen huevos


y larvas de parásitos que pueden provocar infecciones.


En dosis muy altas pueden producir irritaciones en el estómago y en el riñón.


Ñañangareko hagua: Ojejohéi porâ va’erâ, oîse hese tymba chu’ikuéra rupi’a ha ta’yrai ikatúva


ñanembohasy.


Oje’u hetaiterei ramo ikatu ombyai ñande py’a ha ñane pitikiri’î.


BOLDO


BOLDO


Peumus boldus Molina ( Monimiáceas)


Parte utilizada: Hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue


Propiedades: Protector hepático, digestivo, colerético, antiinflamatorio y diurético.


Mba’épa ojapo: Py’a pohâ, omboguapy tembi’u, omomba’apo ñande py’a ojapo hagua pe py’ary


iróva, akanundu pohâ, oporomonguaru. Omopotî ñande pirére osêva mba’e hû, ñande rova rehegua,


ñande py’águi oüva.


Indicaciones: Cálculos biliares (piedras en la vesícula) y anormalidades de las vías biliares.


También se emplea en casos de estreñimiento, cistitis y enfermedades genitales (sífilis y


blenorragia).


Limpia las manchas de la piel, especialmente de la cara, que son causadas por enfermedades


hepáticas.


Mba’épe guarâpa iporâ: Iporâ py’a ita peguarâ (7), avei omoingo porâ py’a mba’ero rape oiko


porâse’ÿva.


7 Py’a ita: cálculo hepático.


Ojepuru avei ñeî’atâme guarâ, tyryru mba’asýpe ha ta’ÿi ha tako mba’asykuérape guarâ (sífilis ha


blenorragia).


Contraindicaciones: Obstrucción de las vías biliares, embarazo y lactancia.


Mávapepa ndoúi: Ipy’ary rape ndosyry porâivape, hyeguasúva ha imemby kambúvape.


Forma de empleo: Exteriormente, el boldo en decocción, se usa para baños, pediluvios; para


combatir el reumatismo, la hidropesía, afecciones cutáneas, sífilis, blenorragia y otras enfermedades


semejantes.


El jugo de las hojas o tallos tiernos, introducidos en los oídos calma los dolores.


De las hojas se prepara un importante y curativo jarabe, de la siguiente manera: se machacan 100


gramos de hojas, sobre esta trituración se vierte un litro de agua hirviendo, inmediatamente se tapa


bien y se deja que se repose por espacio de seis horas. Se cuela y se endulza con miel de abejas y


se coloca en baño María, se cubre enteramente y se deja hasta que tome punto, o sea, hasta que


esté listo el jarabe.


La dosis indicada es una cucharadita por taza de agua, varias veces al día.


Mba’éicha ojeporu: Okáguio ojeporu hagua oñembopupu pe boldo ha ojejohéi pype mba’asy, ñande


py; kangue rasýpe guarâ, tete’ypa, ñande pire mba’asy, sífilis, blenorragia ha ambue péichagua


mba’asýpe guarâ.


Hogue ha hakâ kyrÿi ry ñamoîrô ñande apysápe ombohasa apysa rasy.


Boldo roguekuégui ikatu ojejapo pohâ “jarabe”, péicha: ojejoso 100 gramo boldo rogue: péva ári


ojetykua peteî litro ytaku, ojejaho’i porâ rire oñemombytu’u “seis horas” rupi. Peva oñembogua rire


oñemohe’ê eiretépe ha oñemoî “baño de maría”pe, ojejaho’i porâ jevy ha ojeheja upéicha oiko peve


chugui “jarabe” jaipotáva.


Mbovy ha mba’éichapa oje’uva’erâ: Peteî kuimbe’i peteî tepy ýpe, heta tepykue peteî árape


(8).


Precauciones: A dosis muy altas puede producir alucinaciones y convulsiones.


Ñañangareko hagua: Oñemoî tuichaiterei ramo ikatu ombyai ñane akâ, ñanemoakâtavyrai ha


ñanemboryryipa.


BORRAJA


BORRAJA


Borago officinalis L. (Borragináceas)


Parte utilizada: Flores y ocasionalmente hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Ipoty ha sa’ive hoguekue


Propiedades: Demulcente, antiinflamatorio y balsámico. Diurético, sudorífico y regulador del


sistema hormonal.


Mba’épa ojapo: Omohu’û ñande pire ha ñande pire kyrýu (mucosa), tete akanundu ha rurúpe guarâ,


noñandukaguasúi ñandéve mba’asy. Ñanemonguaru, ñanembohy’ái, omoî porâ ñande retépe


ojapoukáva hembiapo (sistema hormonal).


Indicaciones: Afecciones de las vías respiratorias (resfríos, bronquitis y faringitis), situaciones que


requieran un aumento de la diuresis (infecciones urinarias) y afecciones en los riñones. Por ser un


excelente sudorífico, se emplea para mejorar los síntomas del sarampión, inclusive la escarlatina, en


forma de tés calientes. También se emplea en el síndrome premenstrual.


Las hojas machacadas y puestas sobre los abscesos, inflamaciones, tumores, favorecen el proceso


curativo; aplicadas sobre las quemaduras, calman el dolor.


Las cataplasmas de hojas de borraja hervidas dan un excelente resultado en los casos de ataques


de gota, calmando o haciendo desaparecer el dolor en poco tiempo.


Mba’épe guarâpa iporâ: Mba’asy pytuhê rape reheguápe guarâ (tîsyry, pyti’a chiâ, tîpa’â), tekotevê


ramo ojekuaruve (ty rape mba’asy,...) ha pitikiri’î mba’asýpe guarâ.


8 Heta tepy kue peteî árape: varias tazas al día.


Ha’e tîsyry ha avei kuaru rape ha pitikiri’îkuéra mba’asy peguarâ pohâ. Ha’e avei tîpa’a ha resfrío


he’iha pohâ. Ha’e rupi pohâ iporâva ty’airâ, ojeporu “sarampion”, akanundu “escarlatina” he’iha pohâ


ramo, ygua aku háicha (9). Ojepuru avei mitakuña huguyguejy potápe noñeñanduporâivape guarâ.


Hogueku’i josopyre omonguera katuî oñemoî ramo péu, kuru, ai, ruru, susu’a umíva ári. Upéicha avei


kaigue rehe oñemoî ramo ombohasa hasykue.


Ha’e avei py ruru, “gota” he’iha pohâ, hogue jypyre oñemoî pýre hasyhápe; voi ombohasa hasykue.


Forma de empleo: Para la preparación de tés calientes, la dosis será cuatro cucharadas soperas (5


a 10 gramos) para un litro de agua, de cuatro a seis tazas al día.


Mba’éichapa ojeporu: Ojejapo hagua ichugui ygua aku oñemoî irundy kuimbe (5 tera 10 gramo)


peteî litro ýpe ha oñemboy’u irundy térâ poteî tepy peteî árape.


BURRITO


BURRITO


Wenatia calycina Griseb. (Geraniáceas)


Sinónimos: Té de burro.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Té de burro.


Parte utilizada: Hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue


Propiedades: Digestivo, carminativo, protector hepático.


Mba’épe guarâpa iporâ: Omboguapy tembi’u, tyepy yvytu pohâ, py’a pohâ.


Indicaciones: Se usa en digestiones lentas, después de comidas copiosas, en flatulencias y acidez


gástrica.


En uso externo, está indicado en inflamaciones de los órganos genitales femeninos.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojeporu hembi’u oguapy mbeguévape guarâ, jekaru tuicha rire, tyevu ha


py’aháipe guarâ.


Okáguio ojeporu oñepohano hagua kuña memby rape iñakanundu ha iruru ramo.


Forma de empleo: Infusión de las hojas (20 a 30 gramos para un litro de agua). Se toma caliente


después de las comidas.


Para el uso externo (lavados genitales) se emplea en forma de decocción (40-50 gramos para un litro


de agua).


Mba’éicha ojeporu: Hogue oñembopupu yguarâ (20 tera 30 gramo, peteî litro ýpe) oje’u hagua


hakúre tembi’u ári.


Okáguio ojepuru hagua oñembojy (40 tera 50 gramo, peteî litro ýpe) ojejohéi hagua pype tapi’a ha


tako mba’asy.


CANGOROSA


CANGOROSA


Maytenus aquifolium Mart. (Celastráceas)


Parte utilizada: Hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue


Propiedades: Cicatrizante y analgésico de uso interno y externo.


Mba’épe guarâpa iporâ: Omonguera pire oñembyaíva, ombopere ñekytîngue. Ojeporu mba’asýpe


okáguio (oñemoî hasyhápe) térâ hyepýguio (oje’u) ombovevúi hagua ñandéve hasykue.


9 Ygua aku háicha: como té caliente


Indicaciones: En uso externo para lavado de heridas.


En uso interno se utiliza en casos de gastritis y úlceras gástricas.


Mba’épe guarâpa iporâ: Okáguio ojeporu ojejohéi hagua ai, kuru ha ñekytîngue. Ja’u py’ahasy ha


tyekue aípe guarâ.


Forma de empleo: Decocción a la dosis de 20 a 30 gramos para un litro de agua.


Mba’éicha ojeporu: Oñembopupu 20 tera 30 gramo, peteî litro ýpe.


CARDO SANTO


CARDO SANTO


Cnicus benedictus L. (Compuestas)


Sinónimos: Cardo bendito, cardo blando.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Cardo bendito, cardo blando.


Parte utilizada: Planta entera.


Mba’épa ojeporu ichugui: Ojeporupaite pe ka’avo.


Propiedades: Aperitivo, digestivo, antibiótico, diurético, febrífugo, hipoglucemiante y antirreumático.


Mba’épa ojapo: Ñanembojuruhe, omboguapy tembi’u, tymba chu’ikuérape guarâ, oporomonguaru,


akanundúpe guarâ, omboguejy asuka, kangue ha tajygue rasýpe guarâ.


Indicaciones: Es una hierba de sabor amargo que se utiliza para combatir la anemia y la debilidad,


restaurar el apetito y el tono normal del aparato digestivo en los convalecientes; combatir la


inflamación e irritación del hígado, la ictericia, el asma y demás afecciones de los bronquios y


pulmones.


También es recomendable para curar las fiebres intestinales, gripe, resfríos, reumatismo y gota.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ha’e ñana hatyro imíva, ojeporúva huguy’ÿ ha huguy kankýva


oñemombarete haguâ, ombojuruhe jey ha omoingo porâ jevy hagua tembi’ukuéra rape hasy rire


oñakârapu’âvape; iporâ py’a akanundu ha py’a rurúpe guarâ: tirícia, ahogo ha ambue ñe’âvevýi ha


pytuhê rape mba’asykuérape guarâ.


Ha’e avei tyepy akanundu, tîsyry, kangue rasy, ha py ruru, “gota” oje’eha pohâ.


Forma de empleo: Se prepara como tisana (30 a 60 gramos para un litro de agua), tomando una


taza antes o después de las comidas.


Exteriormente se usa en forma de lociones para curar los abscesos, llagas, contusiones, heridas,


forúnculos, etc., en la dosis de 50 gramos para un litro de agua.


Mba’éichapa ojeporu: Ojejapo ichugui ygua (30 a 60 gramo, peteî litro ýpe), oje’u peteî tepy ojekaru


mboyve térâ ojekaru rire.


Ojeporu avei ojejohéi haguâ péu, kuru, kandu, ñekytîngue, jati’i, susu’a: 50 gramo cardosanto peteî


litro ýpe guarâ.


Precauciones: A dosis muy altas puede producir quemaduras en las mucosas, vómitos y diarreas.


Ñañangareko hagua: Oñemoî hetaiterei ramo ikatu ohapy ñande pire kyrýu (mucosa), ikatu


ñanembopy’ajere ha ñanembohye.


CEDRON


CEDRÓN PARAGUAY


Lippia citriodora H. B. & K. (Verbenáceas).


Sinónimos: Cidrón, hierba Luisa, pacholí.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Cidrón, hierba Luisa, pacholí


Parte utilizada: Hojas y planta florida.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha ipotykue


Propiedades: Digestivo y sudorífico, carminativo y espasmolítico.


Mba’épa ojapo: Omboguapy porâ tembi’u ha ñanembohy’ái. Ha’e avei pohâ tyepy yvytu ha


tyerasýpe guarâ.


Indicaciones: Se usa para combatir dolores del estómago y de los intestinos, especialmente de


origen nervioso. Ofrece buen resultado en el tratamiento del decaimiento general, histerismo y


abatimiento nervioso.


También se usa en espasmos gastrointestinales y dolores menstruales.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojepuru oñepohano hagua py’ahasy ha tyerasy, umi oúva ñane nervio


ndoiko porâi rupi. Ojapo porâ ñanderehe jaipuru ramo ñande kaigue jave ha kyre’ÿ oguejypa ramo


ñandehegui ñane nérvio noî porâi rupi; ha histériagui hasývape guarâ.


Ojepuru avei kuña huguyguejy rasývape guarâ.


Forma de empleo: Se emplean las hojas y zumo de las flores en infusión, 15 gramos para un litro de


agua (una cucharada sopera por taza de agua), tres veces al día.


Mba’éichapa ojeporu: Cedrón rogue ha ipoty rykuerégui ojejapo ygua, 15 gramo, peteî litro ýpe


(peteî kuimbe peteî tepy ýpe guarâ), oje’u mbohapy tepy peteî árape.


CEIBO


CEIBO


Erythrina crista-galli L. (Papilionáceas)


Sinónimos: Sylvá.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Syiñandy (Guasch)


Parte utilizada: Corteza del árbol.


Mba’épa ojeporu ichugui: Ipirekue


Propiedades: Sedante, desinfectante, desodorante y antiinflamatorio.


Mba’épa ojapo: Ombovevúi temiandu, omopotî tymba chu’ígui, oipe’a tyakuâ vai, akanundúpe guarâ.


Indicaciones: La decocción de la corteza del ceibo es utilizada para el lavado de heridas, llagas,


hemorroides, granos.; limpia las putrefacciones y acelera la restauración de los tejidos afectados.


En forma de gárgaras también se usa dicho cocimiento para curar las heridas, llagas o granos de la


garganta y la boca.


En baños de vapor se utiliza en dolores reumáticos, lumbago, ciática, artritis, gota.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ceibo pire jygue ojepuru ojejohéi hagua ñekytînguéra, ai, kuru ha teviruguy


(hemorroides), jari’i. Omopotî ha omonguera pya’eve ai ha tujuvai ñande retére oîva.


Juru ai ha ahy’o ai ha hay’o rasýpe guarâ jaipuru ipire jygue jajejuruhéi ha jajeahy’ohéi hagua.


Ceibo pupu rykue timbokuépe, iporâ jahu (baño he’íha) kangue rasy, tumby rasy, ñudo rasy, ciática,


po ha py ruru umívape guarâ.


Contraindicaciones: Embarazo, niños menores de diez años y ancianos.


Mba’épepa ndoúi: Tyeguasúpe, mitâ ohupyty’ÿva pa (10) ary ha karai tuja ha guaiguíme.


Forma de empleo: Decocción (30 a 40 gramos para un litro de agua).


Mba’éichapa ojepuru: Oñembopupu (30 tera 40 gramo peteî litro yre).


CEPACABALLO


CEPACABALLO


Xanthium spinosum L. y Xanthium macrocarpum DC. (Compuestas)


Sinónimos: Abrojito, bechagú.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Abrojito, bechagú


Parte utilizada: Raíces, ramas tiernas y hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hapo, hakâ pyahu ha hogue.


Propiedades: Diurético, antiséptico, antiinflamatorio y febrífugo. Presenta acción contra los efectos


de la embriaguez.


Mba’épa ojapo: Oporomonguaru, ohundi tymba chu’i, akanundu. Oje’u avei ojeka’u rire ojejera porâ


jey hagua.


Indicaciones: En afecciones hepáticas, renales y reumáticas. En infecciones venéreas. También se


utiliza para obtener repugnancia contra las bebidas alcohólicas.


Mba’épe guarâpa iporâ: Omopotî tuguy ha oporomonguaru porâ.


Cepacaballo jygue rykuere iporâ py’a, pitikiri’î ha kangue rasy umíva pohâguâ. Sexo rehegua


mba´asykuéra, enfermedades venéreas oje’eha, peguarâ pohâ.


Oje’uka avei oka’úvape anive hagua omokôse.


Forma de empleo: En infusión o decocción, una cucharadita por taza de agua, varias veces al día,


después de las comidas.


Mba’éichapa ojeporu: Ygua ramo térâ oñembopupupyre peteî kuimbe’i peteî hárro ýpe, oje’u heta


jevy peteî ára pukukue, ojekaru rire.


COLA DE CABALLO


COLA DE CABALLO


Equisetum arvense L. (Equisetáceas)


Sinónimos: Cabaliña, yerba de platero, barba de bagre.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Cabaliña, yerba de platero, barba de bagre


Parte utilizada: Tallos estériles.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hakângue


Propiedades: Remineralizante, cicatrizante, astringente y diurético.


Mba’épa ojapo: Ome’ê mineral tete oikotevêva, omonguera pire, omokâ tembi’u ratykue ñande


ryekuépe, oporomonguaru.


Indicaciones: Anemia, fatiga y convalecencia. Obesidad, hipertensión, infecciones del aparato


genito-urinario, menstruaciones dolorosas, fracturas y heridas, hemorragias y lavados oculares.


Mba’épe guarâpa iporâ: Huguy’ívape (sa’yju), kane’ô, hasy ramóvape. Ikyra vaívape, ipresión


yvatévape, ty rape rasýpe, kuña hyguyguejy rasývape, opêva ha oñekytîvape, huguyñehêvape ha


ñande resa jajohéi hagua.


Forma de empleo: En infusión (10 a 12 gramos para un litro de agua), de tres a cuatro tazas por


día.


En uso externo la dosis aumenta hasta 50 a 60 gramos para un litro de agua, para lavados oculares


se aplica en forma de compresas, renovándolas cada quince minutos. En lugar de té también se


puede utilizar el jugo fresco de la planta.


Mba’éichapa ojeporu: Yguápe (10 tera 12 gramo peteî litro ýpe), mbohapy térâ irundy tepy peteî


árape.


Ndoje’úita ramo, ikatu oñemoî tuichave, 50 tera 60 gramo peteî litro ýpe ojeporu hagua okáguio


mba’asýre, ñande resa ñaipohano hagua ikatu ñamoî aó potî térâ mandyjúre ñande resa ári ha


ñambopyahu py’ÿi (15 minutos-pe).


Oje’u rangue ygua akúrô, ikatu avei oje’u ho’ysâ.


Precauciones: El uso prolongado puede ocasionar dolores de cabeza y mareos.


Ñañangareko va’erâ: Ojeporu arérô ikatu ñanemoakârasy ha ñanemoakânga’u.


CULANTRILLO


KULANTRILLO


Adiantum capillus-veneris L. (Polipodiáceas)


Sinónimos: Culantrillo común, doradilla, capilaria, capilera.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Kulantrillo común, doradilla, capilaria, capilera.


Parte utilizada: Parte aérea.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hakâ ha hogue


Propiedades: Pectoral, febrífugo, emenagogo, antirreumático. En uso externo, fortifica el cuero


cabelludo.


Mba’épa ojapo Kulantrillo ha’e pohâ guasu pyti’a mba´asykuéra ha akanundúpe guarâ. Ha’e avei


kuñanguéra ruguyguejy pytyvôha. Kangue rasýpe guarâ. Omombarete ñane akâ pire, jajohéi ramo


ipype.


Indicaciones: El té de culantrillo, en infusión, se emplea para combatir los males del pecho, ayudar


en la expectoración, aumentar el apetito y facilitar la digestión, tomando una cucharadita de postre


por taza tres veces al día. De igual manera, esta importante hierba se usa para curar el reumatismo,


para calmar los dolores y sequedades de la garganta.


Es muy aconsejable para las mujeres, especialmente en la edad crítica, ya que sirve para corregir las


reglas menstruales.


También se usa para lavar los cabellos, porque fortifica el cuero cabelludo, evita la caída del pelo y


estimula su crecimiento.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ygua ojejapóva kulantríllogui iporâ pyti’a mba’asýpe guarâ; oporombokarra


porâ, oporombojuruhe ha omboguapy porâ tembi’u; pévarâ oñemoî peteî kuimbe’i peteî tepýpe ha


oje’u mbohapy jey peteî árape. Upéicha avei ha’e kangue rasy, ahy’o rasy ha ijahy’o “seco”-vape


guarâ: ijahy’o hendy sa’í térâ hendy’ÿvape guarâ.


Omoingo porâ avei kuñáme huguyguejy joavývape. Ha ou porâ umi kuñakaraípe ohejáva ohóvo


ichupe pe tuguyguejy, “edad crítica” he’iha.


Akâky’orâ iporâiterei avei. Pevarâ oñemoî hetamivénte va’erâ oñemboy’útarô guágui. Omombarete


akâ pire. Ojoko áva je’a ha omongakuaa akârague.


Forma de empleo: bebidas preparadas de culantrillo, en infusión, tomando una cucharadita de


postre por taza tres veces al día. Exteriormente, se emplea en dosis más fuertes.


Mba’éichapa ojeporu: Kulantrillo jygue oñemoî peteî kuimbe’i peteî tepy peguarâ, oje’u mbohapy jey


peteî árape. Ndoje’úita ramo, tuichave oñemoî imbareteve hagua.


ENELDO


ENELDO


Anethum graveolens Ucria. (Umbelíferas)


Sinónimos: Apio silvestre.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Apio silvestre


Parte utilizada: Frutos.


Mba’épa ojeporu ichugui: Ha’ÿingue


Propiedades: Carminativo, espasmolítico, facilita la digestión. Ligeramente diurético y galactógeno.


Mba’épa ojapo: Omboguapy tyepy yvytu, tyerasy, omboguapy tembi’u. Oporomonguaru ha


oporomokamby.


Indicaciones: Indicado para digestiones lentas, flatulencias y dolores gastrointestinales. También


está indicado en lactancia.


Mba’épe guarâpa iporâ: Hembi´uguapy mbeguévape, hetepy yvytúvape ha ipy’a ha hye rasývape.


Imemby kambúvape avei.


Forma de empleo: Se utiliza en infusiones de las frutitas (una cucharadita por taza), después de las


comidas.


Mba’éichapa ojeporu: Ojetykua ytaku ha´ÿingue ári (peteî kuimbe’i peteî tepýpe guarâ) ha oje’u


tembi´u ári.


EUCALIPTO


EUCALIPTO


Eucalytus globulus Labill. (Mirtáceas)


Parte utilizada: Hojas de ramas viejas (filodios).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue hakâ tuja rehegua


Propiedades: Febrífugo, expectorante y antiséptico.


Mba’épa ojapo: Omondo akânundu, omopotî ñande pyti’a, omopotî ñande rete tymba chu’ígui.


Indicaciones: El té caliente de las hojas del eucalipto se usa contra los resfríos y catarros de los


pulmones y de la vejiga. También contra el paludismo, para combatir el asma, bronquitis y todas las


enfermedades de las vías respiratorias.


Las inhalaciones hechas con hojas de eucalipto son muy eficaces en el tratamiento de los resfríos y


principalmente en la sinusitis.


Los baños y compresas calientes del cocimiento de las hojas de eucalipto son eficaces en los casos


de reumatismo, neuralgia, ciática, etc. También para lavar heridas, úlceras.


Mba’épe guarâpa iporâ: Eucalipto rogue jygue aku ojeporu akanundu pohâguâ ha ambýugui


omopotî hagua pytu rape ha tyryru. Akanundu ro’y (paludismo) pohâ, pytuhê rape rasy ha ñembotyse


ha ambue pytu rape rehegua mba’asy pohâ.


Eucalipto pupu timbokue iporâ tîpa’â ha “sinusitis” he’iha pohâguâ.


Eucalipto rogue pupu rykuere ojeporu jahu akurâ (baño) térâ oñembohykue pype ao térâ mandyju ha


hakúre oñepohano pype kangue rasy, tajygue rasy ha ambue tete rasy âichaguáva. Ojeporu avei


ojejohéi hagua ñekytîngue, ai ha ambue âichagua mba’asy.


Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y niños menores de dos años o con alergias respiratorias.


Mba’épepa ndoúi: Hyeguasúvape, imemby kambúvape ha mitâ oguereko’ÿva gueteri mokôi (2) ary,


térâ oguerekóva alergia ipytuhê porâ hagua.


Forma de empleo: En infusión, 100 gramos para un litro de agua, dejando reposar quince minutos,


una taza al día.


El aceite esencial se puede utilizar de 3 a 9 gotas al día en dosis de 1 a 3 gotas en un terrón de


azúcar.


Externamente, se usan vaporizaciones de la infusión (10 gramos para un litro de agua) o bien


directamente el aceite esencial (5 a 15 gotas en medio litro de agua hirviendo). Para lavados


antisépticos se aumenta la dosis: decocción de 200 gramos de planta para un litro de agua.


Mba’éichapa ojeporu: Ojey’u hagua, oñemoî 100 gramos, peteî litro ýpe, oñemombytu’u 15 minutos,


peteî árape.


Iñandyry ikatu ojeporu asukáre 1 tera 3 gota peteî jeyrâ, 3 tera 9 gota peve peteî árape.


Ojeporu oñemotimbo hagua ñane tîme 10 gramo, peteî litro ýpe guarâ térâ iñandyry 5 tera 15 gota ½


litro ytaku opupúvape.


Ojejohéi hagua pype mba’asy oñemoî hetave va’erâ (200 gramo hoguekue oñembopupu peteî litro


ýpe).


Precauciones: El aceite esencial a altas dosis puede provocar diarreas, sangre en la orina y


broncoespasmos.


Ñañangareko hagua: Pe iñandyry oñemoî hetárô ikatu ome’ê tye, oguenohê tuguy ñande týpe ha


ombohasy ñane pytuhêha rape.


GRANADA


GRANADA


Punica granatum L. (Punicáceas)


Parte utilizada: Planta completa, cáscara de la fruta y corteza de la raíz.


Mba’épa ojeporu ichugui: Pe ka’avo ojepurupaité, hi’a pirekue ha hapo pirekue.


Propiedades: Toda la planta es astringente, tónico, vermífugo y digestivo.


La cáscara de la fruta y la corteza de la raíz son antidiarreicos y vermífugos.


Mba’épa ojapo: Pe ka’avo omokâ ñande retepy, ñanembohetia’e, tymba chu’i ñande ryekue rupi


oikóvape pohâ. Omboguapy tembi’u. Hi’a pirekue ha hapo pirekue iporâ tyépe guarâ ha sevo’ikuéra


tyekue rupi oikóvape guarâ.


Indicaciones: La cáscara seca de la fruta esta indicada en casos de inapetencias, diarreas y


parasitosis, y en uso externo para lavados vaginales.


La cáscara de la raíz se utiliza como antihelmíntico, especialmente contra la tenia solitaria.


Mba’épe guarâpa iporâ: Hi’a pire pirukue ojeporu okaruse’ÿvape guarâ, hyéva ha isevo’íva


pohâgua. Ojeporu avei tako ojejohéi hagua.


Hapo pirekue ojeporu sevo’i pohâgua, tenondete voi sevo’iasahápe guarâ.


Contraindicaciones: Embarazo, lactancia, niños menores de cinco años y personas depresivas o


nerviosas.


Mba’épepa ndoúi: Hyeguasúvape, imembykambúvape, mitâ ohupyty’ÿva po (5) ary ha tapicha


hemiandu kangýva ha inérviogui hasývape.


Forma de empleo: Decocción para lavados (uso externo) a la dosis de 20 a 30 gramos para un litro


de agua.


Decocción para uso interno a la dosis de 10 a 15 gramos para un litro de agua.


Mba’éichapa ojepuru: Jejohéirâ oñembopupuva’erâ: 20 a 30 gramo peteî litro ýpe guarâ.


Ojey’u hagua oñembopupuva’erâ 10 a 15 gramo, peteî litro ýpe guarâ.


Precauciones: Puede producir náuseas, vértigos y problemas visuales.


Ñañangareko hagua: Ikatu ñanembopy’ajere, ñanemboresakuaguyry ha jahechavaipa.


HIERBA LUCERO


YERBA DE LUCERO


Pluchea suaveolens Kuntze (Compuestas)


Sinónimos: Lucera, quitoco.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Lucera, quitoco.


Parte utilizada: Hojas y sumidades (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hu’ângue.


Propiedades: Tónico, estomáquico, digestivo y emenagogo.


Mba’épa ojapo: Iporâiterei ñanemokyre’ÿ hagua, ñande py’ápe guarâ, omboguapy tembi’u ha


ombohuguysê porâ kuñanguérape.


Indicaciones: Indigestiones, gases y desarreglos del tubo digestivo. Tonifica el estómago y facilita la


digestión.


Se utiliza también en trastornos menstruales.


En uso externo se emplea para inflamaciones locales.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojeporu oñepohano hagua py’avai, tyevu ha ndoiko porâirô ñane rembi’u


rape. Omboha’eve ñande py’a ha omboguapy ñane rembi’u.


Ojeporu avei oñepohano hagua kuñanguéra ndahuguyguejy porâivape. Okáguio ojepuru ruru


umívape guarâ.


Forma de empleo: Como té, una cucharada sopera para una taza de agua. En uso externo se


utiliza las hojas machacadas mezcladas con aceite.


Mba’éichapa ojeporu: Ygua ramo, peteî kuimbe peteî tepy ýpe guarâ. Okáguio ojeporu hagua


ojejoso hogue ha oñembojehe’a ñandyrýre.


HINOJO


HINOJO


Foeniculum vulgare Miller (Umbelíferas)


Sinónimos: Hinojo dulce.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Hinojo dulce.


Parte utilizada: Raíces y las hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hapo ha hogue.


Propiedades: El hinojo tiene casi las mismas propiedades medicinales que el anís y el comino. Los


frutos (mal llamados semillas) actúan como aperitivo, carminativo y estomacal. También son


emenagogos y galactógenos.


Mba’épa ojapo: Haimete peteîchaite omba’apo anís ha comínoicha. Hi’akue (ha’ÿingue)


ñanembojuruhe, oipe’a yvytu ha ojapo porâ ñanderehe jakaru rire.


Ombohuguysê porâ kuñanguérape ha omokamby ichupekuéra.


Indicaciones: Se emplean en dispepsias, flatulencias, cólicos, diarreas, vómitos, etc. Aumentan la


secreción de la leche de las madres que están amamantando.


En forma de cataplasma, se aplican sobre los tumores indolentes. Operan como resolutivo. Las


raíces constituyen un famoso depurativo, y también son diuréticas.


Es usado en la alimentación, crudo en ensaladas, o cocido, es muy saludable.


Mba’épe guarâpa iporâ: Oipohano py’avai, tyevu, tuerasy, tye chiri, gue´ê ha ko’âvaichagua


mba’asy.


Omokamby sy imemby kambúvape.


Hinojo ra´ÿi oporombojuruhe, oipe’a yvytu ñande retepýgui, py´ahasykuéra omyatyrô, kuña


ruguyguejy pytyvôha avei.


Cataplasma háicha oñemoî susu’a, kandu, jati’i rehe. Hapokue iporâ tuguy omopotî haguâ ha avei


oporomonguaru haguâ.


Ojepuru hi’upy ramo, ipýra ensalápe térâ oñembojypyre ñanemohesâieterei.


Forma de empleo: Se emplean las raíces y los frutos en la proporción de 10 a 20 gramos por litro


de agua; tres o cuatro tazas por día.


Mba’éichapa ojepuru: Ojepuru hapokue ha hi’akue, oñemoî 10 tera 20 gramo, peteî litro ýpe;


mbohapy térâ irundy (4) tepy peteî árape.


Precaución: En dosis muy altas, puede provocar convulsiones.


Ñañangareko hagua: Hetaiterei oñemoîrô ikatu oporomboryrýipa.


JAGUARETE KA’A


JAGUARETE KA´A


Baccharis crispa Spreng. = Baccharis genistelloides var. crispa (Spreng.) Baker in Mart.


(Compuestas)


Sinónimos: Carqueja, carquejilla


Ambue héra(kuéra) ha’e : Carqueja, carquejilla


Parte utilizada: Hojas y tallos jóvenes.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hakâ pyahu.


Propiedades: Tónico, aperitivo y eupéptico. También es febrífugo, antimicrobiano, vermífugo y


hepatoprotector.


Mba’épa ojapo: Ñanembohetia’e, ñanembojuruhe, omboguapy ñane rembi’u. Omondo avei


akanundu, orairô tymba chu’i ha sevo’ikuéra. Omombia mba’asy ñande py’águi.


Indicaciones: Se emplea para combatir la anemia, y en trastornos digestivos (diarreas y mala


digestión).


En cálculos biliares y hepáticos, enfermedades de la vejiga, del hígado y de los riñones.


Debido a su efecto disolvente, diurético y depurativo, es excelente en caso de gota, llagas venéreas,


inclusive en casos de lepra. En uso externo (gárgaras) está indicado en anginas y faringitis.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojepuru oñepohano hagua tuguy kangy (sa’yju) ha py’a ndoiko porâiva (tye,


tembi’u guapyse’ÿ).


Iporâ ko´â mba´asykuéra omonguera haguâ: ita py´apýpe guáva, tyryru, py’a ha pitikiri´î mba’asy.


Omboykukuaa rupi heta mba´e, oporomonguaru ha tete mopotîha rupi, ha´e avei pohâ ojeporúva


pyruru, gota he´iha, mba’asy vai tapi’a ha tako rehegua (enfermedades venéreas he´iha) ha avei


lepra peguarâ.


Jaguarete ka’a iporâ avei ahy´oguy ruru ha ahy´o rasýpe guarâ, pevarâ oñembopupu va´erâ


jaguarete ka’a ha hykuere ojeporu ahy´ohéirâ (gárgara).


Forma de empleo: En forma de té (cuatro cucharadas soperas para un litro de agua), tomándose


varias tazas al día.


Para hacer gárgaras se prepara una decocción fuerte (de 60 gramos por litro de agua) de esta


hierba aplicándose sobre las partes afectadas.


Mba’éichapa ojepuru: Irundy kuimbe jaguarete ka’a ojetykua peteî litro ýpe ha oñembo’ygua hese


ára pukukue.


Jajeahy’ohéi hagua ñamombareteve pohâ (60 gramo, peteî litro ýpe) ha ñambohasa pe hasyháre.


JAGUARUNDY


JAGUARUNDY


Piper pubescens C. DC. (Piperáceas)


Parte utilizada: Hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue


Propiedades: Expectorante, estomáquico.


Mba’épe guarâpa iporâ: Pyti’a jejopy, ha py’a pohâ.


Indicaciones: Dolores de muelas, digestiones pesadas, bronquitis y asma.


Mba’e mba’asýpe guarâpa: Tâi rasy, tembi’u ndoguapyséivape, ñane pytuhê rape rasýrô, pyti’a


jejopy ñande pytujokosérô (asma).


Forma de empleo: En infusión o decocción de las hojas. Se puede combinar con amba’y, flores de


mamón y de sauco.


Mba’éichapa ojeporu: Ojejapo ygua hoguekuégui térâ oñembopupu oje’u hagua. Ikatu


oñembojese’a amba’ýre, mamóne potýre ha sáucore.


Otras especies:


Ambue ijoguaha:


Piper gaudichaudianum Kunth (Piperáceas)


De iguales propiedades y usos, también es utilizado como antirreumático.


Peteîchaiténte ikatupyry ha upéichante avei ojeporu, iporâ avei kangue rasýpe.


Piper yaguarundi Parodi (Piperáceas)


Se emplea en infusión para brotar la fiebre rosada, sarampión y varicela.


Ojeporu yguárô oguenohê hagua okápe ñande pirére akanundu hérava fiebre rosada, sarapîu, ha


mbiru’a (varicela).


KA’ARE


KA’ARÊ


Chenopodium ambrosioides L. (Quenopodiáceas)


Sinónimos: Paico oloroso, mastruso, té de los Jesuitas.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Paico oloroso, mastruso, té de los Jesuitas.


Parte utilizada: Sumidades (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hakâ ru’ângue (hogue)


Propiedades: Digestivo, antianémico, antimicrobiano, antiparasitario y vermífugo.


Mba’épa ojapo: Omboguapy tembi’u, tuguy’ípe guarâ (sa’yju), tymba chu’ikuéra ha sevo’ípe guarâ


Indicaciones: La infusión de las hojas o de la parte aérea de la planta se usa en flatulencias,


dispepsias y trastornos gastrointestinales.


También está indicado en el tratamiento de las lombrices humanas, y en uso externo contra parásitos


de la piel y picaduras de insectos.


En forma de cataplasmas calientes sobre furúnculos y abscesos.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojetykua ytaku hogue ári ha oñemboy’u oñepohano haguâ tyevu, py´avai,


tyekue ha py’a mba’asykuéra. Ojepuru sevo’i oñepohano hagua. Okáguio ojepuru oñepohano hagua


ñande pirére osêva tymba chu’ikuéra ha vícho ñandesu’u hague. Cataplasma aku ka’arêgui,


ojemoî susu´a ha mbéu ári.


Contraindicaciones: Embarazo, niños y personas con problemas renales.


Mba’épepa ndoúi: Hyeguasúvape, mitâ ha tapicha hasýva ipitikiri’îme (riñón).


Forma de empleo: Infusión (tres cucharaditas para una taza de agua o leche, tres veces al día


durante cinco días).


Como antiparasitario se toma preferentemente en ayunas (una vez al día). Para su uso externo


(fricciones, lavados y cataplasmas) se prepara una decocción, aconsejándose mezclarlo con un


cocimiento de hojas de papaya.


Mba’éichapa ojeporu: Ojetykua mbohapy (3) kuimbe’i ka’arê ári peteî hárro ytaku térâ kamby, oje’u


mbohapy jey peteî árape, po (5) ára pukukue.


Sevo’ikuéra pohârâ oje’u pyharevete oje’u mboyve mba’eve.


Okáguio ojepuru hagua (jepichy, jejohéi térâ cataplasma ramo) oñembopupuva’erâ ha iporâ


oñembojehe’a mamóne roguére.


Precauciones: A altas dosis puede originar irritación de los riñones.


Ñañangareko hagua: Oñemoî tuichárô ikatu ombyai ñane pitikiri’î (riñón).


KAPI’I KATI


KAPI’Í KATÎ


Killyngia odorata Vahl. (Ciperáceas)


Sinónimos: Jahapé, jasape.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Jahape, jasape.


Parte utilizada: Raíces


Mba’épa ojeporu ichugui: Hapo


Propiedades: Digestivo, carminativo, antiespasmódico, diurético y sudorífero.


También tiene acción desinfectante de las vías genito-urinarias.


Mba’épa ojapo: Omboguapy tembi’u, yvytúpe guarâ, tye rasy, ñanemonguaru ha ñanembohy’ái.


Omopotî avei ñande ty rape tymba chu’ikuéragui (tyasy).


Indicaciones: Trastornos digestivos e infecciones genitales.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ñande py’a ndoiko porâirô. Mba’asy tapi’a térâ tako reheguápe guarâ.


Forma de empleo: Se utiliza la raíz en infusión (20 a 30 gramos para un litro de agua) o machacada


en mortero mezclada con agua o tereré.


Mba’éichapa ojeporu: Hapokue ojetykuapyre ytakúpe oñemboy´u terä ojejosopyre oje’u yguáicha


térâ tererépe.


KARANDA’Y


KARANDA´Y


Copernicia australis Becc. (Palmáceas)


Sinónimos: Palma de Caranday, palma negra.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Palma de karanda´y, palma negra.


Parte utilizada: Raíces


Mba’épa ojeporu ichugui: Hapo


Propiedades: Diurético y depurativo.


Mba’épa ojapo: Ñanemonguaru ha omopotî ñande rete.


Indicaciones: Se usa para combatir la hidropesía, el reumatismo y la sífilis.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ha’e pohâ hi’ypáva (hidropesía), ikangue rasýva ha kuimba’e ha kuña


hekovaíva mba’asýpe guâra, sífilis he’iha.


Forma de empleo: Decocción, en la dosis de 20 gramos para un litro de agua (cuatro cucharadas


soperas de raíces picadas o equivalente). Se toman varias tazas al día.


Mba’éichapa ojeporu: Karanda’y rapo ku’i 20 gramo térâ irundy (4) kuimbe, oñembopupu peteî litro


ýpe ha oñemboy’u heta jey peteî ára pukukue.


KOKU


KOKÛ


Allophylus edulis (St. Hil.) Radlk. Ex Warm. (Sapindáceas)


Parte utilizada: Hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogüe


Propiedades: Eficaz para el tratamiento de las afecciones del hígado y de las vías biliares. También


como digestivo.


Mba’épa ojapo: Iporâ ñaipohano hagua mba’asy ñande py’ápegua ha py’ary rape. Omboguapy


tembi’u.


Indicaciones: Para combatir la ictericia, así como diversas afecciones hepáticas.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojepuru oñepohano hagua py’aruru vai (ictericia hérava) ha heta py’a


mba’asykuérape guarâ.


Forma de empleo: Como infusión en el mate. También en maceración con agua como tereré.


Mba’éichapa ojeporu: Ojeporu ka’aýpe. Ojejosopyre y ro’ysâme térâ tererépe.


KURATU


KURATÛ


Coriandrum sativum L. (Umbelíferas)


Sinónimos: Cilantro, culantro, coriantro.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Cilantro, culantro, oriandro.


Parte utilizada: Hojas y semillas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha ha’ÿingue


Propiedades: Aperitivo, digestivo, carminativo. También tiene propiedades antineurálgicas y


sudoríficas.


Mba’épa ojapo: Ñanembojuruhe, omboguapy tembi’u, yvytúpe guarâ. Iporâ avei ñane nérviope


guarâ, ñanembohy’ái.


Indicaciones: Se emplea con gran éxito en el tratamiento de los trastornos del estómago y de los


intestinos, especialmente dolores agudos, cólicos e indigestiones. Estimula y vigoriza el sistema


nervioso. Sus propiedades sudoríficas purifican la sangre de impurezas. Es indicado en el


tratamiento del histerismo y consecuentes dolores de cabeza.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ha’e pohâ ou porâitereíva ñande py’a ha ñande ryekue mba’asýpe guarâ,


hasyeterei ramo ñandéve, opa’âmbárô ha ndosyryryvéi hi’upyre ha ndohasái ramo ñande retépe.


Omboha’eve ha omopyatâ ñande rajyguekuéra rembiapo, “sistema nervioso” he’iha. Ojeporu


oporombohy’ái hagua ha omopotî hagua tuguy mba’e ky’águi.


Nervio mba’asy hérava “histerismo” peguarâ iporâ avei. Ha ombohasa akârasy oguerúva péva pe


mba’asy.


Formas de empleo: Se usan las hojas y tallos tiernos, en ensalada, en infusión o en decocción; las


semillas y raíces, en cocimiento, una cucharada sopera por taza de agua (20 a 30 gramos por litro de


agua).


Mba’éichapa ojeporu: Hogue ha hakâ kyrÿigui ojejapo ensalada. Ojetykua ytakúpe térâ


oñembopupu oñemboy’u hagua . Ha’ÿingue ha hapo oñembopupu peteî kuimbekue peteî tepy ýpe


guarâ (20 tera 30 gramo, peteî litro ýpe).


Precauciones: En altas dosis puede provocar convulsiones.


Ñañangareko hagua: Oñemoî tuicha ramo ikatu ñanemboryryipa ha ñanemopy’a mano.


LINO


LINO


Linum usitatissimun L. (Lináceas)


Sinónimos: Linaza, lino azul.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Linaza, lino azul.


Parte utilizada: Semillas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Ha’ÿingue.


Propiedades: Desinfectante de las vías respiratorias y genito-urinarias, antiinflamatorio y laxante.


Mba’épa ojapo: Omopotî tymba chu’ígui ñane pytuhê rape, ha ñande ty rape, tete tata ha rurúpe


guarâ, ñanemoñeî hu’û.


Indicaciones: Tratamiento de las enfermedades infecciosas del aparato respiratorio.


Combate el reumatismo, la gota, las disenterías, la cistitis, nefritis y blenorragias.


Se utilizan en forma de cataplasma en el tratamiento y curación de furúnculos, granos, heridas y


otras enfermedades cutáneas ( herpes, eczemas, etc.).


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojeporu pytu rape mba’asykuérape guarâ. Ombokatupyry tuguy guata (10)


ha omopotî tetepy opavaveichagua mba’e ky’águi.


Iporâ kangue rasy, po térâ py ruru (gota he’iha), tyeruguy, tyasy, pitikiri’î mba’asy ha blenorragia


he’iha umívape guâra. Ojeporu cataplásmape oñepohano hagua kuru vai, jari’i, ñekytîngue ha ambue


mba’asy ñande pire rehe osêva (uñe, temói vai umíva).


Forma de empleo: Infusión o decocción de 20 a 25 gramos para un litro de agua dos o tres tazas al


día. Como laxante basta una taza por día.


Cataplasma (15 a 20 gramos para medio litro de agua): se hierve hasta obtener una pasta


consistente, cuando está tibia se coloca extendida sobre un paño limpio, y se aplica directamente


sobre la parte afectada, se amarra y se deja hasta el día siguiente.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojeporu pytu rape mba’asykuérape guarâ. Ombokatupyry tuguy guata (11)


ha omopotî tetepy opavaveichagua mba’e ky’águi.


Iporâ kangue rasy, po térâ py ruru (gota he’iha), tyeruguy, tyasy, pitikiri’î mba’asy ha blenorragia


he’iha umívape guâra. Ojeporu cataplásmape oñepohano hagua kuru vai, jari’i, ñekytîngue ha ambue


mba’asy ñande pire rehe osêva (uñe, temói vai umíva).


Precauciones: Se recomienda utilizar las semillas enteras. La semilla triturada (harina) solo debe


utilizarse para uso externo.


Ñañangareko hagua: Iporâ oje’u ha’ÿingue oñemongu’i’ÿre. Oñemongu’ipyre ojeporu okáguio


oñepohano hagua mba’asy.


LLANTEN


LLANTÉN


Plantago tomentosa Lam. y


Plantago major L. (Plantagináceas)


Sinónimos: Llantén blanco, llantén suave.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Llantén blanco, llantén suave


10 Circulación de la sangre.


11 Circulación de la sangre.


Parte utilizada: Hojas y planta entera.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue térâ ka’avo oîhaichaite.


Propiedades: Eupéptico, digestivo, antiséptico, antidisentérico y antiinflamatorio.


Mba’épa ojapo: Omboguapy tembi’u, omopotî tymba chu’ígui, tyépe guarâ, tete tatápe guarâ.


Indicaciones: Es muy eficaz para combatir el ardor de estómago, afecciones de las vías


respiratorias, diarreas, disentería, flemas y catarros bronquiales.


Las gárgaras con el té de llantén sirven para combatir las inflamaciones de la boca y de la garganta,


encías sanguinolentas; así como para curar las anginas y parotiditis. Las gárgaras con el té


disminuyen la hinchazón de las amígdalas, evitando la operación. Las hojas frescas machacadas,


empleadas en forma de emplasto, curan las úlceras.


Mba’épe guarâpa iporâ: Iporâiterei py´araku, pytu rape mba’asy, tye, tyeruguy, tîsyry ha karra


umívape guâra.Te ojejapóva llanténgui, iporâiterei ahy’oheirâ: ou porâ juru, ahy’o ha tâimbíra


mba’asykuérape guarâ. Iporâ avei hay’oguy ruru ha tañykâguy rasy peguâra.


Te llantén guigua omboguejy ñembovo’ÿre ahy’o ra’ÿi ruru, amigdalitis he’iha. Hogue josopyre


omonguera ai oñemoîrô hi’ári.


Forma de empleo: Tés de llantén para el uso interno, 30 gramos para un litro de agua, tres o cuatro


tazas diarias.


Para gárgaras, lociones y emplastos, 60 gramos para un litro de agua, varias veces al día.


Mba’éichapa ojeporu: “Te” llanténgui ojejapo hagua oñemoî 30 gramo peteî litro ýpe; oñemboy’u


mbohapy térâ irundy hárro, peteî árape. Johéi, juruhéi ha ahy´oheirâ katu oñemoîva’erä 60 gramo


peteî litro ýpe ha ojepuru heta jey peteî árape.


MALVA


MALVA


Malva sylvestris L. (Malváceas)


Sinónimos: Malva grande, malva verde, malva de la botica.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Malva grande, malva verde, malva de la botica.


Parte utilizada: Hojas y flores.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha ipoty.


Propiedades: Las hojas son anticatarrales, expectorantes, antiinflamatorias, laxantes, ligeramente


diuréticas y emolientes.


Mba’épa ojapo: Hogue ojeporu ambýu, tîsyry ha pyti’a jejopýpe guarâ, tete tatápe guarâ,


oporomoñeî hu’û hagua, oporomonguaru, omohu’û ñande pire ha ñande pire kyrýu (mucosas).


Indicaciones: Catarros, bronquitis, asma, gripe y faringitis.


También está indicada en el tratamiento de la obesidad por su acción laxante y por disminuir el


apetito.


En uso externo se emplea en irritaciones de los ojos, lavados de heridas, erupciones de la piel,


eczemas, abscesos y forúnculos. También en inflamaciones de la garganta.


Mba’épa ojapo: Hogue ojeporu ambýu, tîsyry ha pyti’a jejopýpe guarâ, tete tatápe guarâ,


oporomoñeî hu’û hagua, oporomonguaru, omohu’û ñande pire ha ñande pire kyrýu (mucosas).


Forma de empleo: En infusión (una cucharada de postre por taza de agua, cuatro o cinco veces al


día).


En uso externo se utiliza el cocimiento de las flores y de las hojas (30-50 gramos para un litro de


agua) para el lavado de los ojos, limpieza de heridas y en enfermedades de la piel. En forma de


gárgaras en casos de inflamaciones de la garganta. En forma de cataplasmas en abscesos y


forúnculos.


Mba’éichapa ojeporu: Yguápe (peteî kuimbe’i peteî tepýpe guarâ, oje’u 4-5 jey peteî árape).


Okáguio ojepuru hagua, oñembojy ipoty ha hogue (30-40 gramo, peteî lítro ýpe) ojejohéi hagua


ñande resa, ñekytîngue ha mba’asy ñande pire rehegua. Ojejahy’ohéi hykuerépe ahy’o rurúpe guarâ.


Hatykue oñemoî kuru, péu ha pire ai rehe.


MANZANILLA


MANZANILLA


Matricaria chamomilla L. = Matricaria recutita L. (Compuestas)


Sinónimos: Camomilla, manzanilla inglesa.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Camomilla, manzanilla inglesa


Parte utilizada: Hojas, flores y planta completa.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue, ipoty ha opaite pe ñana.


Propiedades: Antiinflamatorio, antimicrobiano, carminativo, espasmolítico, antiulceroso y


ligeramente sedante.


En uso externo es antiséptico, antiinflamatorio y vulnerario.


Mba’épa ojapo: Tete tatápe guarâ, orairô tymba chu’i, tyepy yvytúpe guarâ, tye rasy, aí ha


kurukuérape guarâ. Ombovevúi mba’e andu.


Okáguio ojepuru oñepohano ha oñemopotî hagua tete mba’asy, tete akanundu, aí ha kurukuéra.


Indicaciones: Dispepsia, perturbaciones estomacales en general, diarreas, náuseas y flatulencias.


Menstruaciones dolorosas y como tranquilizante en niños.


En uso externo se utiliza para curar y cicatrizar heridas. También se usa para cualquier afección de la


piel e inflamaciones de los ojos.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ha´e pohâ py’a oiko porâ’ÿvape guarâ: py’avai, py’apu’â, tye, py’ajere ha


tyevúpe guarâ. Ojeporu avei kuña huguyguejy rasývape guarâ ha ombopy´a guapy hagua mitáme.


Okáguio ojepuru oñepohano ha oñemboty pya´e hagua ñekytîngue. Avei ojeporu oñembyaihápe térâ


hasyhápe ñande pire ha oñepohano hagua tesa rasy.


Forma de empleo: En infusión, una cucharada sopera para dos tazas de agua, tres o cuatro tazas al


día antes de las comidas.


Para uso externo se prepara una infusión de 50 a 60 gramos para un litro de agua, y se aplica en


formas de compresas, lociones, lavados y baños oculares.


Mba’éichapa ojeporu: Ojetykua hi’ári ytaku, peteî kuimbekue moköi hárro ýpe guarâ ha oje’u


mbohapy térâ irundy hárro peteî árape ojekaru rire.


Precauciones: La planta fresca puede ocasionar dermatitis y picazón en la piel.


Ñañangareko hagua: Pe ñana pyahu ikatu ombyai ñande pire, ñanemohemói téra ñandejopi.


MARCELA


MARCELA


Achyrocline satureioides DC. (Compuestas)


Sinónimos: Jate’i ka’a, marcela hembra.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Jate´i ka´a, marcela Hembra.


Parte utilizada: Hojas y ramas con flores.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hakâ ipotýre.


Propiedades: Estomáquico, carminativo, antiinflamatorio y sedante. También regula las


menstruaciones.


Mba’épa ojapo: Oguereko tuicha pokatu py’ápe guarâ, tyepy yvytúpe guarâ, tete tatápe guarâ ha


ombovevúi hagua mba’asy andu. Omoî porâ avei kuña ruguyguejy.


Indicaciones: La infusión se usa para combatir cólicos, indigestiones, acidez y diversos trastornos


del aparato digestivo.


Externamente se usa la decocción de esta planta como antiséptico y antiinflamatorio en las


afecciones comunes de la mujer, en forma de baños y lavados.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ygua akúrô ojeporu py’a hasýpe guarâ, hi’upy ndoguapýi ramo, py’aháipe


ha opa mba’asýpe nomoingo porâiva ñane rembi’u rape.


Okáguio ojepuru ijygue kuñanguérape ojejohéi hagua imba’asykuéra.


Forma de empleo: La infusión de las flores se prepara a la dosis de una cucharada sopera por taza


de agua.


La decocción se obtiene a partir de 50 gramos de planta para un litro de agua.


Mba’éichapa ojeporu: Ojeporu ipotykue yguarâ: peteî kuimbe peteî hárro ýpe guarâ.


Oñembopupu 50 gramo peteî lítro ýpe guarâ.


MBURUCUYA


MBURUKUJA


Passiflora caerulea L. (Pasifloráceas)


Sinónimos: Pasionaria, flor de la pasión.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Pasionaria, flor de la pasión.


Parte utilizada: Hojas y planta completa.


Mba’épa ojeporu ichugui: Ojepurupaite pe ka’avo.


Propiedades: Antitusivo, broncodilatador, antidiarreico y anticonvulsivo.


Mba’épa ojapo: Hu’u pohâ, oipyso ñane pytuhê rape, tyépe guarâ (chiri), oryryipávape guarâ.


Indicaciones: Es recomendable para combatir el asma, la tos convulsa y la de origen nervioso.


Se emplea en las convulsiones infantiles, el deliriun tremens, los dolores de cabeza causados por


anormalidades nerviosas, la epilepsia y los ataques en general. Es un calmante de primer orden que


se puede emplear en las crisis nerviosas y neurasténicas; también en los insomnios.


También el zumo de las hojas verdes o cogollos del Mburucuya, es un buen purgante y vomitivo.


Se utiliza para combatir el paludismo o terciana crónica.


Mba’épe guarâpa iporâ: Iporâ mba’asy pytuhê ojokosévape guarâ (asma hérava), hu’upuku ha hu’u


nérviogui ome’êvape guarâ.


Ou porâ mitâ ha kakuaa ipy’amanóvape guarâ, ñe´êrei oúva akâtavýgui ha akârasy oúva nervio


mba’asýgui, epilepsia he´iha ha py´amanokuérape guarâ.


Iporâiterei oporombopy´aguapy hagua. Ikatu ojeporu mba’asy nérviogui oúva kuérape guarâ:


neurastenia héravape ha ipochýva nérvioguipe; avei kerasýpe.


Mburukuja rogue kyrÿi rykuere ha’e pohâ oporomboyéva (purgante) ha gue’ê apoha (vomitivo he’iha).


Ha’e avei akanundu ro’y (paludismo) ha akanundu terciana héravape guarâ, ha’éva akanundu jejevy


oguejy ha ojupíva ijehegui.


Forma de empleo: Se usan tres cucharadas soperas por litro de agua en infusión. De ésta se toman


dos o tres tazas al día.


Mba’éichapa ojeporu: Peteî litro ytaku ojetykua mbohapy kuimbe pohâ ári. Pévagui oñemboy’u


mokôi (2) térâ mbohapy hárro peteî árape.


MENTA


MENTA


Mentha piperita L. (Labiadas)


Sinónimos: Hierbabuena.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Hierba buena


Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hu’ângue ipotýva.


Propiedades: Digestivo, carminativo, colerético, colagogo y antiséptico. También es expectorante y


fluidificante de las secreciones bronquiales. En uso externo tiene propiedades antiinflamatorias y


antisépticas.


Mba’épa ojapo: Omboguapy tembi’u, tyepy yvytúpe guarâ, omomba’apo ñande py’a ojapo hagua


imba’ero, omopotî tete tymba chu’ígui.


Pyti’a jejopýpe guarâ, omboyku ambýu pytu rapépegua.


Okáguio ojepuru tete tatápe guarâ ha orairô hagua tymba chu’ikuérape.


Indicaciones: Trastornos digestivos y del hígado. Eficaz contra los catarros porque favorece la


expectoración. En uso externo esta indicada en afecciones reumáticas y neuralgias.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ndoiko porâirô ñande py’a ha ñane rembi’u ndoguapyséirô. Iporâiterei tîsyry


umívape guarâ, oguenohê okávo ambýu oîva tetepýpe.


Okáguio ojeporu kangue rasýpe guarâ ha mba’asy nérviogui oúvape guarâ.


Contraindicaciones: Embarazadas, mujeres lactantes ni en niños pequeños.


Mba’épepa ndoúi: Ndojepuruva’erâi hyeguasúvape guarâ, imemby kambúvape, térâ mitâ michîme.


Forma de empleo: Infusión (una cucharadita por taza de agua, tres o cuatro tazas al día). Puede


combinarse con anís, manzanilla y cedrón.


Mba’éichapa ojepuru: Yguárô (peteî kuimbe’i peteî tepy ýpe guarâ, mbohapy térâ irundy (4) jey


peteî árape). Ikatu oñembojese’a anís, manzanilla ha cedrón rehe.


Precauciones: No usar más de 30 días consecutivos.


Ñañangareko hagua: 30 ára pevénte ojepuruva’erâ, ani ojehasátei.


NARANJO


NARANJO


Citrus aurantium L. var. amara Link. (Rutáceas)


Sinónimos: Naranjo amargo, naranjo ácido, apepú.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Naranjo amargo, naranjo ácido, apepú.


Parte utilizada: Hojas, flores, frutos y corteza del fruto.


Mba’épa ojepuru ichugui: Hogue, ipoty, hi’a ha hi’a pirekue.


Propiedades: Las hojas y las flores son espasmolíticas y ligeramente sedantes, provocando sueño.


El fruto es rico en vitamina C. La corteza del fruto tiene acción sobre los vasos sanguineos


disminuyendo su fragilidad. También tiene acción tónica y aperitiva.


Mba’épa ojapo: Hogue ha ipoty iporâ tye rasýpe guarâ, omokangy mba’e andu ha ñanembohopehýi.


Hi’a oguereko heta vitamina C. Hi’a pirekue omombarete ñande ruguy ryru, anítei ojeka rei.


Ñanembohetia’e avei ha ñanembojuruhe.


Indicaciones: Las hojas y las flores se utilizan en trastornos nerviosos y espasmos digestivos. A


veces se combina con anís, cedrón y otras plantas digestivas.


El fruto se utiliza en casos de escorbuto y la corteza del fruto se emplea como aperitivo y en el


tratamiento de las hemorroides, varices y otros trastornos de los vasos sanguíneos.


Además de sus propiedades medicinales, es un gran alimento y codiciado para la preparación de


perfumes.


Mba’épe guarâpa: Hogue ha ipoty ojepuru nérviope guarâ ha py’a hasy ha tye rasýpe guarâ.


Oñembojese’a avei anís, cedrón ha ambue pohâ ñande py’a omboguapýva rehe. Hi’a ojepuru


mba’asy escorbuto héravape guarâ ha hi’a pirekue ojepuru ñanembojuruhe hagua ha hemorróidepe


guarâ, venasê ha ambue tuguy syryha ñembyaípe.


Ojepuru hi’upyrâ ha mba’e ryakuâ porâ ojejapo hagua.


Forma de empleo: Las hojas se utilizan en infusión (10 a 15 gramos para un litro de agua) y las


flores en infusión mas concentrada (20 a 30 gramos para un litro)


La infusión de la corteza del fruto se prepara a la dosis de 20 gramos para un litro de agua.


Mba’éichapa ojepuru: Hoguekue ojepuru yguarâ (10 tera 15 gramo, peteî litro ýpe) ha ipoty ojey’u


hagua avei hese (20 tera 30 gramo, peteî litro ýpe).


Hi’a pirekuégui ojejapo ojey’u hagua, oñemoîva’erâ 20 gramo, peteî litro ýpe.


ÑANDYPÁ


ÑANDYPÁ


Genipa americana L. (Rubiáceas)


Sinónimos: Ñandypa guasú, irayol, canuto.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Ñandypa guasú, irayol, canuto.


Parte utilizada: Frutos, raíces y planta fresca.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hi’a, hapo ha hogue pyahu.


Propiedades: Depurativo, purgante, antirreumático, cicatrizante y antiséptico.


Mba’épa ojapo: Omopotî ñande retepy, ñanemborye, kangue rasýpe guarâ, omonguera ñande pire


oñembyaíva, orairô tymba chu’ikuérape.


Indicaciones: Los frutos están indicados en infecciones urinarias, en estreñimiento y en úlceras,


para desinfectarlas y cicatrizarlas.


Las raíces se usan como purgantes y en blenorragia.


El zumo de la planta fresca está indicado para curar grietas y úlceras sifilíticas.


Se utiliza el jugo de los frutos verdes como colorante azul para teñir y hacer tatuajes.


Mba’épe guarâpa: Hi’a ojepuru tyasýpe guarâ, tekakapa’âme guarâ, aí oñemopotî ha ombopere


hagua .


Hapokue ojepuru ñanemborye hagua ha ambýu yvygotyo osêva peguarâ.


Hogue pyahu sumokuépe oñepohano pire ojekáva ha ai sífilis guigua.


Hi’a aky rykuere ojepuru oñembosa’y hovy hagua ha ojejapo hagua ta’anga ñande pirére.


Forma de empleo: Decocción de los frutos y raíces para uso interno o externo, o bien, el jugo de la


planta fresca para uso externo.


Mba’éichapa ojepuru: Oñembopupu hi’a ha hapokue oñemboy’u hagua térâ ojepuru hagua okáguio


pe mba’asýre.


ÑANGAPIRY


ÑANGAPIRY


Schmidelia edulis A. St. Hil. (Sapindáceas)


Sinónimos: Pitanga.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Pitanga.


Parte utilizada: Hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue


Propiedades: Digestivo, tónico y estomacal.


Mba’épa ojapo: Omboguapy tembi’u, ombohetia’e jekaru, py’ápe guarâ.


Indicaciones: La infusión de esta planta sirve para combatir las dificultades digestivas y la acidez


ocasionada por el exceso de jugo gástrico en el estómago, especialmente después de las comidas.


Mba’épe guarâpa iporâ: Yguárô ojeporu ñande py’a ndoiko porâirô, oipe’a py’ahái oúva ñande py’a


opoietereígui imba’ero hi’upýpe, jakaru rire.


Forma de empleo: En decocción o en infusión. Una cucharada sopera por taza de agua.


Mba’éichapa ojeporu: Oñembopupu térâ ojetykua hi’ári ytaku. Peteî kuimbe peteî hárro ýpe guarâ.


OREGANO


OREGANO


Origanum vulgare L. (Labiadas)


Parte utilizada: Sumidades floridas (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hu’ângue ipoty reheve


Propiedades: Tónico, digestivo y antiespasmódico.


Por vía externa tiene propiedades antisépticas y cicatrizantes.


Mba’épa ojapo: Ombohetia’e jekaru, omboguapy tembi’u, py’ahasýpe guarâ.


Okáguio ojepuru oñemopotî hagua mba’asy ha omonguera ha omboty pya’e hagua mba’asy.


Indicaciones: Se emplea en la cura de los resfrios, especialmente de los que ocasionan malestares


en la garganta, el pecho y los bronquios. Posee excelentes propiedades medicinales para combatir


los catarros crónicos de los bronquios, gripe y asma.


En trastornos digestivos: malas digestiones, clorosis y flatulencias. En uso externo se utiliza como


antiséptico y cicatrizante en heridas y úlceras.


Mba’épe guarâpa iporâ: Iporâ “resfrío” kuéra pohâguâ: ahy’o rasy, pyti’a jejopy, pytuhê rape rupigua


mba’asýpe guarâ. Ha’e pohâ guasu iporâitereíva tîsyry okuerase’ÿvape guarâ ha avei gripe ha


ahógope guarâ.


Iporâ avei ipy’águi ndoiko porâivape guarâ: hembi’uguapyse’ÿvape, mitârusu huguy kangývape


(clorosis) ha avei tyevúpe guarâ.


Okáguio ojepuru oñemopotî hagua mba’asy ha omboty hagua ñekytîngue ha ai.


Forma de empleo: Infusión a la dosis de tres cucharadas soperas por litro de agua. Cuatro tazas al


día.


Mba’éichapa ojeporu: Ojetykua peteî litro ytaku mbohapy kuimbe pohâ ári. Ha oñemboy’u irundy


(4) hárro peteî árape.


Precauciones: No debe ser utilizada en periodos prolongados.


Ñañangareko hagua: Ndojeporu areterei va’erâi.


ORTIGA


PYNO


Lamium album L. ( Labiadas)


Sinónimos: Pynó, ortiga blanca, chichicaste.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Pyno, ortiga blanca, chichicaste.


Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hu’ângue ipoty reheve


Propiedades: Tónico, astringente, antiséptico, demulcente y ligeramente hemostático.


Mba’épa ojapo: Ombohetia’e jekaru, omokâ tembi’u ratykue ñande ryepýpe, omopotî tymba chu’ígui,


omohu’û pire ha pirekyrýu (mucosas), ojoko tuguy ñehê.


Indicaciones: En diarreas y contra los catarros de las vías respiratorias.


La infusión de las hojas se aplica exteriormente, en lociones y compresas, sobre contusiones,


quemaduras, heridas y hemorroides.


Mba’épe guarâpa iporâ: Tye ha ambýu oîva putuhê rapépe pohâ.


Hogue rykue ojetykuapyre ytakúpe iporâ omonguera haguâ ñande rete oñembota hague, kaigue,


ñekytîngue ha teviruguy: upevarâ oñemyakÿ pype mba’asy térâ ao potîmíre oñemoî hi’ári.


Forma de empleo: Se emplea en infusión a la dosis de una cucharadita (5 gramos) por taza de


agua, cuatro a cinco tazas al día después de las comidas.


Mba’éichapa ojeporu: Ojetykua ytaku hogue ha ipotykue ku’i’ári, peteî kuimbe’i (5 gramo) peteî


hárro ýpe guâra ha oñemboy’u irundy (4) tera por (5) hárro peteî árape ojekaru rire.


Precauciones: La planta fresca tiene una acción irritante sobre la piel.


Ñañangareko hagua: Hogue pyahu ñande jopi.


PARA PARA’I


PARA PARA’I


Jacaranda cuspidifolia Mart. (Bignoniáceas)


Sinónimos: Karova, karova del Sur.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Karóva, karóva del sur.


Parte utilizada: Corteza, leño y hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Ipire, hakâ, hogue


Propiedades: Depurativo, diurético, antirreumático, cicatrizante.


Mba’épa ojapo: Omopotî ñande rete, ñanemonguaru, kangue rasýpe guarâ, ombopere ai.


Indicaciones: Para calmar la sed y en infecciones genito-urinarias. En uso externo para curar


heridas y úlceras.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojoko yuhéi (y’use). Ty rape rupi oîva mba’asykuérape guarâ.


Okáguio ojeporu oñepohano hagua ñekytîngue ha ai.


Forma de empleo: Decocción de 20 a 30 gramos para un litro de agua.


Para calmar la sed se emplea simplemente machacada en agua.


Se usa la decocción más concentrada para curar heridas (hasta 50 gramos para un litro).


Mba’éicha ojepuru: Oñembopupu 20 tera 30 gramo, peteî litro ýpe.


Ojey’u hagua ojejosónte ha oñembo’y.


Imbareteve ojepuru oñepohano hagua ñekytî ha ai, upevarâ oñembopupu 50 gramo peve peteî litro


ýpe.


PERDUDILLA


PERDUDILLA


Gomphrena decumbens Jacg. (Amarantáceas)


Sinónimos: Perdudilla blanca, morotí.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Perdudilla blanca, morotí.


Parte utilizada: Tallos y hojas.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hakâ ha hogue (hapo).


Propiedades: Diurético y refrescante.


Mba’épa ojapo: Oporomonguaru, poha ro’ysâ.


Indicaciones: Edema, hidropesía y para combatir la sed.


Mba’épe guarâpa iporâ: Apiru’a, tete’ypápe guarâ, hy’usépe guarâ.


Forma de empleo: Machacada en agua, como agua de bebida o mezclada como tereré.


Mba’éichapa ojepuru: Ojejosopyre oñembo’y, ojey’u hagua terâ tererépe.


PEREJIL


PEREJIL


Petroselinum crispum (Mill.) A.W.Hill. (Umbelíferas)


Parte utilizada: Frutos, hojas y raíces.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hi’a, hogue ha hapo.


Propiedades: Refrescante, depurativo, diurético y emenagogo.


Mba’épa ojapo: Pohâ ro’ysâ, omopotî ñande retepy, oporomonguaru, ombohuguysê porâ kuñáme.


Indicaciones: Como diurético en hidropesía e inflamaciones de la vejiga y del riñón. Como


emenagogo para provocar la menstruación.


También se usa como condimento de las comidas o como bebida refrescante.


Mba’épe guarâpa iporâ: Oporomonguaru rupi ojepuru tete’ypápe ha tyryru ha pitikiri’î mba’asýpe.


Ojepuru avei ombohuguyguejy hagua kuñáme.


Ha tembi’u oñemohyakuâ haguâ ha ýpe pohâ ro’ysâ ramo.


Contraindicaciones: en embarazo porque a altas concentraciones es abortivo.


Mba’épepa ndoúi: Ndouporâi hyeguasúvape: Oje’u hetaiterei ramo, ikatu oporomomembykua.


Forma de empleo: Infusión de las hojas, 20 gramos para un litro de agua.


Infusión de las raíces, 10 a 15 gramos para un litro de agua. Infusión de los frutos, 2 a 5 gramos para


un litro.


Mba’éichapa ojeporu: Hoguekue ári ojetykua hagua oñemoî 20 gramo, peteî litro ýpe guarâ.


Hapokue 10 tera 15 gramo, ári ojetykua peteî litro ytaku.


Hi’akue ojeporu 2 tera 5 gramo, peteî litro ýpe guarâ.


Precauciones: La planta fresca puede provocar irritación en la piel, riñones y hemorragias uterinas.


Ñañangareko hagua: Ipyahúpe ikatu ombopochy ñande pire, ñane pitikiri’î ha ikatu ombohuguyñehê


kuñáme.


POLEO


POLEO


Lippia ligustrina O. Kuntze var. paraguayensis (Verbenáceas)


Sinónimos: Poleo de Castilla.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Poleo de Castilla.


Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hu’â potykue.


Propiedades: Digestivo, tónico estomacal, carminativo,


antiasmático y expectorante.


En concentraciones mayores es emenagogo y abortivo.


Mba’épa ojapo: Omboguapy tembi’u, omboha’eve ñande py’a, oguenohê yvytu tyepypegua.


Avei oguenohê ambýu pyti’ápegua ha ñandepytujokoséva.


Oñemoî hetárô ombohuguysê kuñáme ha oporomomembykua.


Indicaciones: En digestiones lentas y pesadas, flatulencias. En ronqueras, mezclado con miel.


Mba’épe guarâpa iporâ: Hembi’u guapy mbeguévape ha ipy’a pohýivape, hetepy yvytúvape.


Ñane ñe’ê pyáu ramo ñambojehe’a eírare.


Contraindicaciones: En embarazo por su acción abortiva y en niños menores de dos años.


Mba’épepa ndoúi: Hyeguasúvape ikatúgui omomembykua ichupe ha mitâ ohupyty’ÿva gueteri mokôi


(2) ary.


Forma de empleo: Se emplea toda la planta, fresca y florida, en infusión y en decocción, en la


proporción de una cucharadita por taza de agua. Se toma media hora después de las comidas.


Mba’éichapa ojeporu: Ojeporupaite pe ñana: hakâ kyrÿi ha ipoty, ojetykuapyre ytakúpe ha avei


ipupu rykuere. Poleo (ku’íkue) peteî kuimbe’í peteî hárro ýpe guarâ. Ikatu oñemboy’u media hora


ojekarupa rire.


ROMERO


ROMERO


Rosmarinus officinalis L. (Labiadas)


Parte utilizada: Sumidades floridas (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hu’ângue ipotýva


Propiedades: Sudorífero, estimulante de la digestión. Diurético y espasmolítico. La esencia es


estimulante nervioso, carminativo, antiséptico y emenagogo.


Mba’épa ojapo: Ñanembohy’ái, omokyre’ÿ jekaru. Oporomonguaru ha ojepuru tyerasýpe guarâ.


Hykuesêngue (esencia) omboha’eve ñane nervio, tyepy yvytúpe guarâ, orairô tymba chu’ikuéra ha


ombohuguysê porâ kuñanguérape.


Indicaciones: En trastornos de la digestión y espasmos gastrointestinales. En concentraciones


mayores, para menstruaciones escasas, atrasadas y dolorosas.


En uso externo para el reumatismo, dolores musculares, problemas de la piel y caída del pelo.


Mba’épe guarâpa iporâ: Py’a ndoiko porâivape guarâ, py’a hasy ha tyerasýpe guarâ. Oñemoî


tuichave pe poha kuña huguyguejy sa’ívape guarâ, térâ oguejy ramo ichupe ohasa rire hi’ára térâ


hasy ramo chupe upe tuguyguejy.


Okáguio ojeporu kangue rasýpe, tete rasýpe, ñande pire oñembyai ramo ha akârague kúipe.


Contraindicaciones: En embarazo y problemas de próstata.


Mba’épepa ndoúi: Ndoúi hyeguasúvape ha ipróstatagui hasývape.


Forma de empleo: Se utiliza en infusión de hojas y tallos (una cucharadita por taza, tres tazas al


día).


Las hojas secas se utilizan como condimento de alimentos.


En uso externo, se macera con alcohol o caña y se aplica en el cuero cabelludo para fortalecer los


cabellos y evitar su caída. También en fricciones en reumatismo, lumbago, ciática, artrosis. La


esencia se utiliza en aplicaciones contra piojos y ladillas.


Mba’éichapa ojepuru: Ojejapo ygua hogue ha hakânguégui (peteî kuimbe’i peteî tepýpe guarâ, oje’u


mbohapy (3) tepy peteî árape)


Hogue pirukue ojepuru ombohe hagua tembi’u.


Okáguio ojepuru hagua ojejoso ha oñemoî alcohol ha cáñape omombarete hagua ñane akârague ani


hagua ho’a. Ojepuru avei ojepichy hagua kangue ha kangue juajuha rasy, tumby rasy, ciática.


Hykuesêngue (esencia) ojepuru kýpe guarâ.


Precauciones: La esencia puede ocasionar irritación en los riñones y calor y enrojecimiento de la


piel.


Ñañangareko hagua: Hykuesêngue (esencia) ikatu ombyai ñane pitikiri’î, ombyaku ha omopytâmba


ñande pire.


RUDA


RUDA


Ruta graveolens L. (Rutáceas)


Parte utilizada: Sumidades antes de florecer (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hu’ângue ipoty mboyve.


Propiedades: Emenagogo, abortivo, rubefaciente y revulsivo.


Mba’épa ojapo: Ombohuguyguejy kuñáme, oporomomembykua, omopytâ ñande pire, oñemoî


okáguio oñepohano hagua mba’asy hyepypegua (revulsiva).


Indicaciones: Esta indicada para normalizar las reglas suspendidas bruscamente.


En uso externo se emplea contra el reumatismo y en distintos problemas de la piel.


Mba’épe guarâpa iporâ: Omoingo porâ kuña ruguyguejy opareíva hekope’ÿ.


Okáguio ojeporu kangue rasýpe guarâ ha mba’asykuéra ñande pire reheguápe.


Contraindicaciones: No se recomienda en embarazo por provocar aborto.


Mba’épepa ndoúi: Naiporâiete voi kuña hye guasúvape. Ikatu ombohasyete ha


omomembykua ichupe.


Forma de empleo: Infusión de 2 a 5 gramos de planta para un litro de agua. Tomar dos tazas al día.


Contra las lombrices se usa de la siguiente manera: se hierve diez gramos de ruda en un cuarto litro


de aceite comestible y se toma dos cucharaditas por día También se hacen enemas con la decocción


de las hojas a la dosis de 10 gramos por litro de agua.


Mba’éichapa ojeporu: 2 tera 5 gramo pohâ ári ojetykua peteî litro ytaku. Oñemboy’u mokôi hárro


peteî árape.


Sevo’i tye raso pohâguâ péicha oñembosako’i: oñembopupu pa (10) gramo ruda (ku’ikue) 1/4 aceite


ja’úvape ha péva oje’u mokôi kuimbe’ikue peteî árape.


Avei ikatu oñembosako’i pa (10) gramo ruda rogue (ku’ikue) oñembopupu peteî litro ýpe ha ojejapo


chugui lavativa he’iha.


Precauciones: Planta muy tóxica, que a altas dosis provoca hemorragias uterinas intensas,


gastroenteritis, confusión mental e incluso la muerte.


Ñañangareko hagua: Ka’avo ñanembohasy tuichakuaáva, oñemoî heta ramo ikatu ombohuguyñehê


tuicha mitâryru kuña retepýpegua, ikatu oporombohye, ñanemoakâtavyrai ha ñandejuka avei.


SALVIA


SALVIA


Salvia officinalis L. (Labiadas)


Sinónimos: Té indígena, hierba sagrada, salvia real.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Té indígena, hierba sagrada, salvia real.


Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hu’ângue ipotýva.


Propiedades: Antiséptico, facilitador de la digestión, emenagogo y antisudoral. En uso externo tiene


propiedades antisépticas, antiinflamatorias y cicatrizantes.


Mba’épa ojapo: Omopotî tymba chu’ígui, omboguapy tembi’u, ombohuguysê porâ kuñanguérape,


ojoko ty’ái. Okáguio ojepuru tymba chu’ípe guarâ, tete akanundúpe guarâ ha omonguera ha


ombopere hagua pire ai.


Indicaciones: El té de salvia caliente corrige los problemas estomacales, los vómitos que muchas


veces siguen a las comidas, las ventosidades gástricas e intestinales, el dolor de cabeza resultante


de la mala digestión, etc.


Las hojas frescas son buenas para friccionar los dientes, a fin de blanquearlos. Además refrescan y


fortifican las encías inflamadas.


El té de las flores, en enjuagues bucales sirve para curar las aftas (pequeñas úlceras o lesiones).


Las heridas, las llagas viejas y rebeldes, las úlceras varicosas u otras lesiones crónicas de la piel,


sanan lavándolas con el cocimiento de salvia.


En gárgaras, el té preparado en infusión de las hojas y flores de salvia, sirven para curar las


inflamaciones y mucosidades de la garganta, la amigdalitis y los dolores que dificultan la deglución.


En caso de picaduras de abejas, avispas, mosquitos, etc., la fricción de la parte afectada con hojas


de salvia frescas y machacadas, proporciona alivio en poco tiempo. En catarros crónicos facilita la


expectoración.


Mba’épe guarâpa iporâ: Té aku salviaguigua ikatu omonguera py’a mba’asykuéra térâ gue’ê,


vómito he’íha, oúva karu rire. Ou porâ avei ñande py’akutupárô yvytu ha tyevúpe guarâ. Omonguera


avei akârasy oúva tembi’uguapyse’ÿgui.


Hogue kyrÿingue ojeporu ojepichy haguâ tâi ha tâimbíra .Iporâ omomorotî haguâ tâi ha omombarete


haguâ tâimbíra hasýva, irurúva.


Té salvia poty guigua iporâ juru aikuéra pohâguâ. Pevarâ ojejuruhéi va’erâ ipype. Salvia jygue iporâ


avei aikuéra itujámava ha okuerase’ÿvape guarâ, ñande pire oñembyai tapiávape guarâ; oñepohano


jejohéi katuî rupive.


Té ojejapóva salvia poty térâ salvia roguégui, iporâ ahy’o rasy, ahy’o ra’ÿi ruru, amigdalitis hérava, ha


opáichagua mba’asy ombohasykuéva karu ha ñemboy’u.


Salvia rogue kyrÿi josopyre omonguera sapy’aitépe káva térâ ñati’û ñandejopi hague. Hoguekue


josopyrépe ojepichy va’erâ hasyhápe.


Ambýu opave’ÿvape oguenohê okápe mba’e ky’a.


Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y niños menores de dos años.


También está contraindicado en enfermos de riñón.


Mba’épepa ndoúi: Hyeguasúvape, imemby kambúvape ha mitâ oguereko’ÿva gueteri mokôi (2) ary.


Ndoúi avei ipitikiri’îgui hasývape.


Forma de empleo: Para infusiones, utilizar 20 gramos de planta para un litro de agua, beber tres o


cuatro tazas por día.


Mba’éichapa ojeporu: Yguarâ ojetykua 20 gramo ári peteî litro y ha oje’u mbohapy térâ irundy


hárrokue peteî árape.


Precauciones: Reduce la secreción de leche en mujeres lactantes. A dosis elevadas puede producir


trastornos nerviosos e irritaciones cutáneas.


Se recomienda utilizarla en tratamientos discontínuos.


Ñañangareko hagua: Nomokambýi kuña imemby kambúvape.


Oñemoî hetárô ikatu omoingo vai ñane nerviokuéra ha ñande pire.


Ojepytu’uva’erâ jepi ha upéi ojepuru jey ko pohâ.


SAUCO


SAUCO


Sambucus australis Cham. & Schlecht. (Caprifoliáceas)


Parte utilizada: Hojas, frutos, cortezas y sobre todo las flores.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue, hi’a, ipire ha ipoty.


Propiedades: Las flores del sauco secas tienen propiedades diuréticas, antirreumáticas, protectoras


de las venas y sudoríficas. Los frutos son purgantes y antirreumáticos.


Mba’épa ojapo: Ipoty pirukue oporomonguaru, ojepuru kangue rasýpe guarâ, omombarete ñande


ruguy syryha (venas) ha ñanembohy’ái.


Hi’akue ñanembohye ha ojepuru kangue rasýpe guarâ.


Indicaciones: Se emplean en infusión contra los resfríos, anginas, gripe, etc. La corteza, la raíz y


las hojas, son indicadas en la retención de la orina. Los baños con la decocción de la corteza, hojas


y flores de saúco son eficaces para los reumáticos y en el tratamiento de las hemorroides.


En las enfermedades eruptivas, como el sarampión, la rubéola, la escarlatina, la viruela. El té de las


flores es eficaz porque provoca inmediatamente la transpiración.


Los frutos secos se tuestan, y después de molidos sirven para la preparación de un café de


propiedades purgantes.


Mba’épe guarâpa iporâ: Sauco poty piru ojetykuáva ytakúpe iporâ “resfrío”, ahy’o rasy ha hay’oguy


rurúpe guarâ, gripekuéra pohâguâ. Ipire, hapo ha hoguekue ou porâ ikuaru ate’ÿvape. Kangue rasy,


teviruguy, hemorroides he’ihápe, ou porâ jahu (baño) ojejapóva sauco pire, hogue térâ ipotykue


jyguépe.


Té sauco potyguigua iporâiterei sarapîu, akânundu rubeola, akanundu oúva pire apeno ha ahy’o


rasy reheve, hérava escarlatina peguarâ, omboy’ái pya’e ha porâ rupi hasývape . Hi’akue omopotî


tuguy ha pitikiri’î. Hi’a maimbe ha ijosopyrégui oiko “cafe” joguaha, ha iporâiterei ñanembohye haguâ.


Contraindicaciones: Mujeres embarazadas.


Mba’épepa ndoúi: Kuña hyeguasúvape.


Forma de empleo: Las hojas, flores y frutos, se usan en infusión, una cucharada sopera por taza de


agua, cuatro a cinco tazas al día. La corteza se usa en decocción (mitad de la dosis que para la


infusión).


Para baños se usan de 30 a 40 gramos de planta para un litro de agua.


Mba’éichapa ojeporu: Hogue, ipoty ha hi’a oñemoî peteî kuimbekue peteî hárro ytakúpe guarâ.


Oñemboy’u irundy térâ po harrokue peteî árape.


Ipirekue pupu rykuere avei oñemboy’u. Sa’imivénte péicharamo oñemoîva’erâ.


Jahurâ (baños) oñemoî 30 térâ 50 gramo, peteî litro ýpe.


Precauciones: A dosis alta, sobre todo los frutos, pueden producir diarreas intensas.


Ñañangareko hagua: Oñemoî hetárô, hi’akue, ikatu ñanembohye eterei.


SEN


SEN


Cassia angustifolia Vahl. (Leguminosas)


Parte utilizada: Hojas y frutos.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hi’a


Propiedades: Purgante ligero.


Mba’épa ojapo: Ñanembohye kangymi.


Indicaciones: Estreñimiento.


Mba’épe guarâpa iporâ: Sen ha’e pohâ hekaka ate’ÿvape guarâ, ñanembohye.


Contraindicaciones: Embarazo, lactancia, menstruación y hemorroides.


También está contraindicado en personas que sufren inflamación del tubo digestivo.


Mba’épepa ndoúi: Ndoúi kuña hyeguasúvape, imemby kambúvape ha huguyguejývape.


Ndo’uva’erâi avei heviñembyaíva.


Upéicha avei hyekuégui (tubo digestivo) hasýva ndo’uva’erâi sen.


Forma de empleo: Una cucharadita por taza de agua, hirviendo dos minutos. Se toma una taza al


día.


Mba’éichapa ojeporu: Peteî kuimbe’í oñembopupu, peteî hárro ýpe mokôi aravo’i aja. Oñemboy’u


peteî hárro peteî árape.


Precauciones: Dosis altas pueden provocar dolores intestinales y vómitos.


Ñañangareko hagua: Oñemoî hetárô ikatu ñanembohyerasy ha ñanemogue’ê.


SIETE SANGRIAS


SIETE SANGRÍAS


Cuphea mesostemon Koehne (Litráceas)


Sinónimos: Sanguinaria.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Sanguinaria.


Parte utilizada: Planta entera.


Mba’épa ojeporu ichugui: Pe ñana oîhaichaite.


Propiedades: Diurético y depurativo.


Mba’épa ojapo: Oporomonguaru ha omopotî ñande retepy.


Indicaciones: Es un excelente remedio contra la arteriosclerosis, la hipertensión arterial y las


palpitaciones del corazón.


Por sus propiedades depurativas, se usa en forma de té para limpiar la sangre y curar las


enfermedades venéreas y el reumatismo. Asimismo limpia el estómago y los intestinos.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ou porâiterei karai tuja ha guaigui mba’asy arterioesclerosis héravape


guarâ, avei ipresión yvate ha ipy’a pererévape.


Ha’e rupi mopotîha, té chuguigua omopotî tuguy, omonguera kangue rasy ha avei ojeporu oñepohano


hagua kuimba’e ha kuña reko vai mba’asy (enfermedades venéreas he’íha, sexo kuéra rupive oúva


mba’asy). Avei omopotî py’a ha tyekue.


Forma de empleo: Se emplea toda la planta en infusión; una cucharadita por taza de agua.


Mba’éichapa ojeporu: Ojeporupaite hogue, hapo ha hakângue, ojetyjua haguâ hi’ári ytakúpe: peteî


kuimbe’i peteî hárro ýpe guarâ.


TAPEKUE


TAPEKUE


Acanthospermum australe Kunze (Compuestas)


Sinónimos: Ypé rupa.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Ypé rupa.


Parte utilizada: Planta completa.


Mba’épa ojeporu ichugui: Pe ñana oîhaichaite.


Propiedades: Antiinflamatorio, depurativo y diurético.


En uso externo antiséptico y antiinflamatorio.


Mba’épa ojapo: Ñande rete tatá ha ruru pohâ, omopotî ñande retepy, oporomonguaru.


Okáguio omopotî tymba chu’ígui ha omboguejy ñande rete tata ha ruru.


Indicaciones: En uso interno, se emplea el té para tratar el reuma y la artritis.


En lavados vaginales contra la leucorrea y gonorrea.


La decocción se emplea para limpiar heridas, úlceras.


Mba’épe guarâpa iporâ: Té tapekue guigua iporâ oje’u kangue rasy ha kangue joajuha rasýpe (ñudo


rasy, artritis he’iha).


Ijygue ojeporu oñepohano hagua gonorrea ha leucorrea (mbéuchagua osêva ty rapégui); ojejohéi


pype mba’asy.


Tapekue pupu rykuere omopotî ha omonguera ñekytîngue ha ai.


Forma de empleo: En infusión, 30 gramos para un litro de agua.


Para uso externo se prepara a la dosis de 70 gramos para un litro de agua.


Mba’éichapa ojeporu: Yguarâ ojepuru 30 gramo, peteî litro ýpe.


Okáguio ojepuru hagua oñemoî 70 gramo, peteî litro ýpe.


TAROPE


TAROPE


Dorstenia brasiliensis Lam. = D. montevidensis Field. & Gardn. y


D. cayapia Well. y D. contrajerba L. (Urticáceas)


Partes utilizadas: Hojas y raíces.


Mba’épa ojepuru ichugui: Hogue ha hapo.


Propiedades: Estimulante, diaforético, febrífugo, diurético, antiinflamatorio y antídoto de venenos.


Mba’épa ojapo: Oporomboha’eve, oporombohy’ái, akanundúpe guarâ, opomonguaru, tete tatápe


guarâ, pohâ venénope guarâ.


Indicaciones: Las hojas se emplean para favorecer la sudoración, en casos de fiebre, reuma y


dolores articulares.


Las raíces se emplean en fiebres y en picaduras de víboras y animales ponzoñosos.


Mba’épe guarâpa: Hogue ojepuru oporombohy’ái hagua ñaneakanundúrô, ñane kangue ha kangue


juajuha rasýrô.


Forma de empleo: Decocción de las hojas y las raíces, 20 gramos para un litro de agua.


En uso externo (picaduras de animales) se emplean las raíces machacadas en forma de cataplasma.


Mba’eichapa ojepuru: Oñembopupu hogue ha hapo, 20 gramo, peteî litro ýpe guarâ.


Okáguio ojepuru hagua (ñandesu’úrô tymba vai) ojejoso hapo ha ñamoî ñandesu’u hague ári.


Precauciones: Hay que cuidar las dosis utilizadas, pues a concentraciones mayores pueden


provocar vómitos y diarreas.


Ñañangareko hagua: Oñemoîkuaava’erâ, oñemoî tuichaiterei ramo ikatu ñanemogue’ê ha


ñanembohye.


TILO


TILO


Tilia europea L. (Tiliáceas)


Sinónimos: Tila, tilo de Castilla.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Tila, tilo de Castilla.


Propiedades: Tranquilizante, digestivo, antitusivo, antiespasmódico y sudorífico.


Mba’épa ojapo: Ñanembopy’aguapy, omboguapy tembi’u, hu’úpe guarâ, tyerasýpe guarâ,


ñanembohy’ái.


Indicaciones: En calambres y afecciones nerviosas. Muy recomendado en personas de edad


avanzada.


Cura con eficacia los catarros, tos, ronqueras y otras afecciones del aparato respiratorio.


Como sudorífero, el tilo estimula las funciones de la piel, disuelve y expulsa las toxinas mediante la


transpiración o sudor del organismo.


Está indicado para combatir la digestión lenta y difícil, ayuda en el tratamiento del sarampión, la


viruela, la escarlatina, y en las menstruaciones dolorosas.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ñande’apa ramo, ñande rajygue omba’apo vai ramo. Oiporuva’erâ karai ha


kuñakarai ituja ha iguaiguímava.


Omonguera ambýu, hu’u, ñe’ê pyáu ha ambue mba’asy pytu rape rehegua.


Tilo iporâ ty’airâ. Omboha’eve ha omomba’apo porâ ñande pire. Omboyku ha oguenohê okápe ky´a


ty’ái rupive.


Ou porâiterei hembi’u guapy mbeguévape. Ha avei hasývape guarâ sarampîu, mbiru’a ha akanundu


escarlatínagui (12). Iporâ avei kuña huguyguejy rasývape.


Forma de empleo: Se emplean las flores en infusión, una cucharada sopera por taza. Cuatro veces


al día.


Mba’éichapa ojeporu: Ojeporu peteî kuimbe tilo poty, peteî tepy ytakúpe guarâ (13). Ha péva


oñemboy’u irundy (4) jevy peteî ára pukukue.


TOMILLO


TOMILLO


Thymus vulgaris L. (Labiadas)


Sinónimos: Salsero, tomillo vulgar.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Salsero, tomillo vulgar.


Parte utilizada: Sumidades floridas (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hu’angue ipotýva


Propiedades: Estimulante del apetito, colerético, espasmolítico, expectorante, antiséptico, diurético,


antihelmíntico y antifúngico.


Mba’épa ojapo: Ñanembojuruhe, omomba’apo py’a ojapo hagua imba’ero, tyerasy pohâ, pyti’a


jejopýpe guarâ, tymba chu’ípe guarâ, oporomonguaru, vícho tetepypegua ha tete rehegua pohâ.


12 Akanundu escarlatina: fiebre caracterizada por manchas rojas en la piel.


13 Peteî tepy ytakúpe guarâ: para una taza de agua caliente.


Indicaciones: Se utiliza en afecciones digestivas: digestiones lentas, gastritis crónicas, flatulencias,


espasmos gastrointestinales, parasitosis, colitis e inapetencia. Es eficaz para la tos, catarros, gripes,


faringitis y bronquitis.


También está indicado en infecciones urinarias. En uso externo se emplea en infecciones cutáneas,


dolores reumáticos, úlceras y quemaduras.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojeporu ñane rembi’u rape ndoiko porâirô: Tembi’u ndoguapy pya’eséirô,


py’a hasy tapia, tyevu, tye rasy, sevo’i ha ambue tye rasokuéra, tye chiri, juruhe’ÿ.


Ojepuru oñepohano hagua hu’u, tîsyry, gripe, tîpa’â, putyhê rape rasy.


Iporâ avei ty rape mba’asýpe guarâ.


Okáguio ojepuru oñepohano hagua ñande pirére osêva mba’asy, kangue rasy, ai ha kaigue.


Forma de empleo: En infusión (una cucharadita por taza de agua, tres tazas al día). En forma de


baño se usa la decocción de tomillo (50 gramos para un litro). Es muy aconsejable en los casos de


gota y reumatismo crónico.


También se emplea, en lociones, en el tratamiento de heridas de difícil curación.


Mba’éichapa ojeporu: Oñemboy’úta ramo, oñemoî peteî kuimbe’i peteî hárro ýtakúpe guarâ, oje’u


mbohapy jey peteî árape.


Jahurâ (baño) oñembojyva ërâ 50 gramo tomillo peteî litro ýpe guarâ. Iporâiterei ojepuru py rurúpe


guarâ ha kangue rasy tapiápe guarâ


Ojeporu avei oñepohano hagua pype ñekytîngue okuerase’ÿva.


TORONJIL


TORONJIL


Melissa officinalis L. (Labiadas)


Sinónimos: Melisa, toronjina.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Melisa, toronjina.


Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes).


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hu’â ipotýva.


Propiedades: Aperitivo, digestivo, carminativo, espasmolítico, ligeramente sedante, antiséptico,


colerético, balsámico y cicatrizante.


Mba’épa ojapo: Ñanembojuruhe, omboguapy tembi’u, tyepy yvytúpe guarâ, tyerasýpe guarâ,


ñanemoanduka kangyve, omopotî tymba chu’ígui, omomba’apo py’a ojapo hagua imba’ero,


oñanduka vevuive mba’asy, omonguera pire ai


Indicaciones: Se emplea en afecciones gástricas, flatulencias, espasmos y debilidad general.


También está indicado en palpitaciones, nerviosismo, opresiones del corazón y jaquecas y otros


dolores de tipo nervioso.


En uso externo se utiliza para contusiones, dolores reumáticos y heridas.


Los buches con té de toronjil calman los dolores de los dientes.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojepuru py’a ndoiko porâivape, tyepy yvytu, py’a hasy ha tye rasy


jepokápe, kangy ha tetia’e’ÿme.


Ojepuru avei py’a pererépe, nañande py’a guapýirô nerviogui, ñane ñe’â ñande jopýrô, akarasy vaípe


ha ambue mba’asy oúva nervio omba’apo vaígui.


Okáguio ojepuru ñambota vaihápe ñande rete, kangue rasýpe ha ñekytînguérape.


Jajejuruhéi ramo toronjil rykuépe omombytu’u ñandéve tâi rasy.


Forma de empleo: Se emplean las hojas frescas en infusión, una cucharadita sopera por taza de


agua, tres o más tazas al día.


En uso externo se aplican las hojas en forma de cataplasma.


Mba’éichapa ojeporu: Ojeporu hogue pyahu ytakúpe, peteî kuimbe peteî tepy ýpe guarâ. Oje’u


mbohapy térâ hetave jey peteî árape.


Okáguio ojepuru hagua oñemoî hoguekue mba’asy oîhápe.


Precauciones: A dosis muy alta puede provocar sueño, depresión cardiaca y respiratoria e


hipotensión.


Ñañangareko hagua: Oñemoî hetárô ikatu ñanembohopehýi, omokangy ñane ñe’a ha ñane pytuhê


ha omboguejy ñande presión (ruguy mbaretekue)


VERBENA


VERBENA


Verbena bonariensis L. (Verbenáceas)


Sinónimos: Yerba sagrada.


Ambue héra(kuéra) ha’e : Yerba sagrada.


Parte utilizada: Hojas y tallos tiernos.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hogue ha hakâ pyahu


Propiedades: Aromático, digestivo, astringente, vermífugo y ligeramente sedante.


Mba’épa ojapo: Omohyakuâ porâ, omboguapy tembi’u, tye pohâ, orairô sevo’ikuéra, oñanduka sa’ive


ñandéve temiandu.


Indicaciones: Molestias gástricas y hepáticas, diarreas y cólicos intestinales.


Mba’épe guarâpa iporâ: Iporâ py’a ha tye mba’asykuérape guarâ, tye chiri, ha tyekue rasýpe guarâ.


Contraindicaciones: Mujeres embarazadas.


Mba’épepa ndoúi: Kuña hyeguasúva.


Forma de empleo: Infusión, 10 a 15 gramos para un litro de agua, tres tazas al día.


Mba’éichapa ojepuru: Yguarâ, 10 a 15 gramo, peteî litro ýpe, mbohapy (3) tepy peteî árape.


YSYPO MILHOMBRES


YSYPO MILHOMBRES


Aristolochia triangularis Cham.


(Aristoloquiáceas)


Sinónimos: Jarinha, Ipemi, patito, buche de pavo.


Ambue héra(kuéra) ha’e: Jarinha, ypemi, patito, buche


de pavo.


Parte utilizada: Ramas


Mba’épa ojepuru ichugui: Hakâ


Propiedades: Depurativo y antirreumático. Antídoto contra venenos de serpientes, arañas,


alacranes.


Mba’épa ojapo: Omopotî ñande retepy, kangue rasy pohâ.


Ojepuru mbói, ñandupe, japeusa ha ambue tymba vai ñandesu’úva pohâgua.


Indicaciones: Se emplea la raíz en forma de té con éxito en el tratamiento de las afecciones del


aparato urogenital, y contra las enfermedades venéreas.


En el tratamiento de las crisis articulares y rigidez de los miembros, de origen reumático, tiene


maravillosos resultados. Se emplea exteriormente, en forma de compresas, para curar las llagas, las


heridas rebeldes, las mordeduras, etc.


Mba’épe guarâpa iporâ: Ojepuru hapokue kuaru rape mba’asykuérape guarâ. Ha avei sexo


rehegua mba´asykuérape guarâ, enfermedades venéreas he’íva chupe.


Iporâiterei oñepohano hagua ipype ñane kangue joajuhakuéra mba’asy ha ñande rete hatâmbárô.


Ojeporu avei pire ári, ai, ñekytîngue vai okuerase’ÿva,


ha tâimbore (14) pohâguâ.


Contraindicaciones: Embarazo.


Mba’épepa ndoúi: Hyeguasúvape.


Forma de empleo: Para uso interno se prepara una infusión, 30 gramos para un litro de agua,


tomando dos tazas al día. Para uso externo se emplea la decocción (10 a 20 gramos para un litro).


Mba’éichapa ojepuru: Oje’u hagua ojetykua peteî litro ytaku 30 gramo pohâme ha oje’u mokôi hárro


peteî árape.


Okáguio ojepuru hagua oñembopupu 10 tera 20 gramo peteî litro ýpe.


Precauciones: Es muy tóxico por vía interna, produciendo graves diarreas y parálisis respiratoria. Se


recomienda su uso tópico exclusivamente.


Ñañangareko hagua: Ojapo vai tuichakuaa ñande rehe ja’u ramo, ñanembohye vaieterei ha


ñandepytujokokuaa.


Ojepuruva’erâ okáguio añónte.


ZARZAPARRILLA


ZARZAPARRILLA


Smilax aspera L. y Smilax officinalis Herb. Lucaean. ex Kunth. y Smilax siphilitica Humb. &


Bonpl. ex Willd. (Liliáceas)


Parte utilizada: Raíces.


Mba’épa ojeporu ichugui: Hapo


Propiedades: Depurativa y diurética.


Mba’épa ojapo: Omopotî ñande retepy, oporomonguaru.


Indicaciones: Enfermedades renales y venéreas.


Artritis, reumatismo, gota y para combatir el ácido úrico.


Mba’épe guarâpa iporâ: Mba’asy pitikiri’î, ta’ÿi ha tako reheguápe guarâ (enfermedades venéreas).


Kangue rasy ha kangue juajuha rasýpe guarâ, po ha py rurúpe guarâ, “gota” he’iha. Ha iporâ avei


“ácido úrico” he’iha pohâguâ.


Contraindicaciones: Anemias.


Mba’épepa ndoúi: Huguy’ívape, hesa’yjúvape.


Forma de empleo: En decocción, una cucharadita por taza, tres a cuatro tazas al día, media hora


antes de las comidas.


Mba’éichapa ojepuru: Oñembopupu, peteî kuimbe’i, peteî tepýpe guarâ ha oñemboy’u mbohapy


(3) térâ irundy (4) jevy peteî árape.


Precauciones: Puede provocar vómitos y diarreas. Se recomienda tomarla en forma discontínua.


Ñañangareko hagua: Ikatu ñanemogue’ê ha ñanembohye. Ndoje’umemeva’erâi.


14 Tâimbore: mordedura






BIBLIOGRAFIA


UMI KUATIAÑE’Ê POHÂ ÑANA REHEGUA

algo para leer